Urmaiov N. J., R o ‘ziyev O. A., Gulmatov J. Q., Berdiyev S. R. Qishloq xo‘jaligiiqtisodiyoti «tafakkur»

Doimiy va o‘/garuvchan xarajatlarning harakati
X a r a j a l
m in g s o ’m
30
20
D o im iy x a ra ja tla r
10
--------------------------------------------------------------
5 0 0
1 0 0 0
1 5 0 0
Q
M a h s u lo t m iqdori, to n n a
M a h s u lo t m iqdori, to n n a
10.1-chizma
Qishloq xo‘jaligida qilinadigan xarajatlarning o ‘zgarishi tarmoqda 
yangi texnikalarni, samarali texnologiyalarni joriy etish, sermahsul chorva 
hayvonlarini yaratish, shakllantirish hamda ilg‘or tajribalarni amalga oshirish 
bilan bevosita bog‘liq.
Sarflanayotgan xarajatlami tahlil etish jarayonida ulaming qanchasi 
mahsulot yetishitirishga oid texnologik jarayonlar bo‘yicha sarflanganligiga 
ham alohida e'tibor beriladi. Bundan maqsad - fan-texnika, texnologiya
208
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yangiliklarini ishlab chiqarishning u yoki bu jarayoniga tatbiq etish natijasida 
xarajatlami tejash imkoniyatini aniqlashdir. Shuning uchun ham xarajatlami 
mahsulot yetishtirish texnologik jarayonlari 
bo‘ykha 
ham turkumlashtirish 
mumkin (10.2-chizma).
Xarajatlarning texnologik jarayonlar bo‘yicha turkumlanishi
10.2-chizma
Xarajatlarning bunday tartibda turkumlanishi ulaming dehqonchilik 
mahsulotlari yetishtirish davrlari bo'yicha qilinadigan miqdorini, qiymatini 
aniqlash imkoniyatini yaratadi. Shunga asoslangan holda ularning samarali 
amalga oshirishlishini ta'minlash, mablag'lar bilan ta'minlanish masalalari ham 
hal etilishi imkoniyati yaratiladi.
Qishloq xo‘jaligida moddiy, mablag* va mehnat sarflarini amalga 
oshirishda ulaming o‘rindoshligini hisobga olish hamda sarflanayotgan har bir 
xarajatni tejash talab etiladi.
209
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qishloq xo‘jaligida sarflanayotgan xarajatlami imkoniyat doirasida 
tejashga harakat qilish zarur. Buning uchun fan-texnika yutuqlarini, yangi 
texuologiyalami, ilg‘or tajribalami imkoniyat doirasida ishlab chiqarishga 
tatbiq etish lozim. Xarajatlaming tejalishi olinadigan foyda summasi oshishini 
ta'minlaydi va natijada xo'jalikning rentabellik darajasi ortadi. Foyda 
summasining oshishi xo'jalikni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish asosida 
rivojlantirish uchun imkoniyat yaratadi. Shuning uchun ham bu masalaga 
respublikamiz hukumati, qishloq xo‘jaligida faoliyat yurituvchi tadbirkorlar 
alohida e'tibor bermoqdalar.
Iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, bir xil xarajatlar xarajat elementlarini, bir 
nechta xarajat elementlari xarajat moddalarini tashkil etadi. Demak, xarajat 
moddalari xarajat elementlariga nisbatan kengroqdir.
Qishloq xo‘jaligida xarajatlar mahsulot yetishtirish jarayonida bevosita 
hamda bilvosita sarflanadigan xarajatlarga ham turkumlanadi. Bevosita 
xarajatlar mahsulotlami yetishtirishda bevosita qatnashadi. Masalan, urugiik, 
o‘g‘it, yoqilg'i va boshqalar. Bilvosita xarajatlar esa qishloq xo‘jaligi mahsuloti 
yetishtirishda bevosita ishtirok etmasada, tarmoqda mahsulot yetishtirish uchun 
zamr hisoblanadi. Masalan, korxonani boshqarish xarajatlari, ombor xo‘jaligi 
xarajatlari va hokazo.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda (ishlami bajarish va 
xizmatlarni ko‘rsatishda) qilinadigan xarajatlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga 
kiritiladigan xarajatlar.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi 
xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlarga ajratiladi:
• ishlab chiqarish moddiy xarajatlari;
• ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan mehnatga haq to‘lash 
xarajatlari;
• ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;
• asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy 
aktivlar amortizatsiyasi;
• ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqarish bilan bog'liq moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi 
moddalar kiritiladi:
• ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib, uning tarkibiga 
kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlami 
ko‘rsatishda) zamr tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib olinadigan 
xomashyo va materiallar;
• normal texnologik jarayonni ta'minlash va mahsulotlami o‘rash uchun 
mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga 
sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar
210
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sinovini o‘tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) 
uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan, xarid qilinadigan 
materiallar, shuningdek, asbob-uskunalami tuzatish uchun ehtiyot qismlar, 
asboblar, moslamalar, inventar, jihozlar, laboratoriya asbob-uskunalari va 
asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarining eskirishi, maxsus 
kiyim va arzonbaholi boshqa ashyolaminig eskirishi;
♦ sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektlarida 
montaj qilinadigan yoki qo'shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va 
yarim tayyor mahsulotlar;
♦ tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo'jalik yurituvchi 
subyektning ichki tarkibiy bo'linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning 
asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan 
ishlar va xizmatlar.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga 
mahsulot tayyorlash bo‘yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo va 
materiallarga ishlov berish, iste'mol qilinayotgan ashyo va materiallar sifatini 
aniqlash uchun sinovlar o'tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya 
etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va 
boshqalar tegishli bo'ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ichida tashqi huquqiy 
shaxslarning transport xizmatlari (xomashyo, materiallar, asboblar, detallar, 
tovarlar, yuklaming boshqa turlarini markaziy ombordan quyi bo‘g‘inlarga, 
ya'ni sexga va tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab 
chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan xizmatlarga tegishlidir;
- tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan 
huquqiy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish 
ishlariga haq to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, sanoat 
korxonalari tomonidan suv xo‘jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va 
undan ortiqcha olinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo 
tarmoqlari uchun yog‘och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan 
(radadan) foydalanish huquqlarining amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki 
atrof-muhitni tiklash xarajatlari;
- texnologik maqsadlarda energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, 
binolami isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha 
turlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlaming transporti tomonidan bajariladigan, 
ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo'yicha transport ishlari;
- xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab 
chiqarish va xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid 
qilinadigan energiya (xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan ishlab 
chiqariladigan elektr energiyaga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek, 
xarid qilinadigan energiyani iste'mol joyigacha transformatsiya qilish va 
uzatish xarajatlari tegishli xarajat elementlariga kiritiladi);
211
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo'qotish 
me'yorlari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam 
chiqishi;
- xo‘jalik yurituvchi subyektning trasporti va xodimlari tomonidan moddiy 
resurslarni yetkazish bilan bogiiq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham 
shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga 
kirishi kerak (mehnatga haq toiash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, 
moddiy xarajatlar va boshqalar);
- xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslami yetkazib 
beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi;
- mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan 
qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati. 
Ular amaldagi sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi 
bo'yicha chiqarib tashlanadi;
- «moddiy xarajatlar» elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar 
qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan, barter bitimlarida, qo‘shimcha narx 
(ustama)dan, ta'minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan 
vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu 
jumladan, brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig‘imlardan, transportda 
tashishga haq to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga 
oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib 
shakllanadi.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash 
xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi:
• 
xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash 
shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalariga va 
lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan, amalda bajarilgan ish uchun 
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan, hisoblangan ish haqi, shu jumladan, 
bajarilgan ishni hisobga olish bo‘yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan 
rag‘batlantiruvchi tusdagi to'lovlar;
• 
kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlariga 
ustamalar;
• 
ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog'liq bo‘lgan kompensatsiya 
tusidagi to‘lovlar;
• 
texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan 
tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarida ishlaganlik 
uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo'shimcha haq;
• 
kun, smenali rejimda ishlaganlik, kasblami birga qo'shib olib 
borganlik va xizmat ko'rsatish hududlarini kengaytirganlik uchun ustamalar;
• 
hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro‘yxati bo‘yicha 
og‘ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik
212
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun ustamalar, shu jumladan, ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun 
ustamalar;
• 
qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda 
bevosita band boMgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda 
vaxta usuli bilan ishlami bajargan xodimlar uchun ishning ko'chma va qatnov 
xususiyati uchun ustama;
• 
mehnatga haq toMashning hududlar bo'yicha tartibga solinishiga, shu 
jumladan, hudud koeffitsiyentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq 
cho‘l, suvsiz va yuqori tog‘ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar bilan 
belgilangan to‘lovlar;
• 
ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda 
va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish 
vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan 
beriladigan dam olish (ortiqcha ishlagan ish vaqti uchun dam olish) kunlari 
uchun haq to'lash;
•
amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq 
navbatdagi (har yili) va 
qo‘shimcha ta'tillar, navbatdagi (har yili) foydalanilmagan va qo‘shimcha 
ta'tillar uchun kompensatsiyalar, o‘smirlaming imtiyozli soatlari, bolani 
ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek, tibbiy ko‘riklardan 
o‘tish bilan bog'liq vaqt uchun haq to‘Iash;
• 
majburiy ta'tilda bo'lgan xodimlarga, asosiy ish haqini qisman 
saqlab qolgan holda haq to‘lash;
• 
donor xodimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon 
topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq 
to'lash;
• 
davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig'inlar, favqulodda 
vaziyatlar bo‘yicha yig‘inlar va boshqalarda qatnashganlik uchun) mehnat haqi 
to'lash;
•
xo'jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar 
mehnatiga ular tomonidan fiiqarolik-huquqiy tusda tuzilgan shartnomalar 
bo'yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun 
xodimlar bilan hisob-kitob xo'jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan 
amalga oshirilsa, pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi;
• 
belgilangan 
tartibga 
muvofiq 
ishlab 
chiqarish 
jarayonida 
qatnashuvchi 
xodimlar 
mehnatiga 
haq 
to‘lash 
fondiga 
kiritiladigan 
to‘lovlarning boshqa turlari.
Ijtiomiy sug‘urta xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi:
- qonun xujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga haq to'lash 
fondiga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar;
- nodavlat pensiya jamg'arlariga, ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaga va ixtiyoriy 
sug'urtaning boshqa turlariga ajratmalar;
213
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

20011-yil holatiga yuridik shaxslaming mehnatga haq to'lash fondidan 
yagona ijtimoiy to‘lov 25 foiz miqdorida belgilangan bo‘lib, davlat maqsadli 
jamg‘armalari hamda Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi o‘rtasida 
belgilangan tartibga muvofiq quyidagi miqdorlarda taqsimlanadi:
- byudjetdan tashqari Pensiya jamg'armasi - 24,8 foiz;
- Bandlikka ko'maklashish davlat jamg'armasi - 0,1 foiz;
- Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi - 0,1 foiz.
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan 
nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlari tarkibiga quyidagi 
moddalar kiritiladi:
- asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib 
chiqib hisoblangan amortizatsiya summasi (hisoblangan eskirish). Lizing 
bo‘yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan me'yorlar, qonun hujjatlarida 
amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya ham shujumlaga kiradi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar eskirishi har 
oyda xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan 
foydali foydalanish muddatidan (biroq xo'jalik yurituvchi subyekt faoliyati 
muddatidan ortiq emas) kelib chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, 
xizmatlar) tannarxiga tegishli bo'ladi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash 
imkoni bo'lmagan nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish me'yori besh yil 
hisobiga belgilanadi, biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan 
ortiq emas.
Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar tarkibiga quyidagi moddalar 
kiritiladi:
- ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
- ishlab chiqarishni xomashyo, materiallar, yonilg‘i, elektr energiyasi, 
asboblar, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan 
ta’minlash xarajatlari;
- asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik 
qo‘riq va qarov, o‘rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari). Asosiy 
vositalami barcha turda (joriy, o‘rtacha, mukammal) tuzatishlami xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektning 
o‘z kuchi 
bilan 
o‘tkazish 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlarining tegishli elementlari (moddiy xarajatlar, mehnat haqi to‘lash 
xarajatlari va boshqalar) bo‘yicha mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga 
kiritiladi. Zamrat bo'lganda, ayrim tarmoqlaming xo'jalik yurituvchi 
subyektlari 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ro‘yxati bilan 
mukammal tuzatish ishlarini o‘tkazish uchun mablag‘lar zahirasini tashkil 
qilishlari mumkin. Ushbu zahiraga ajratmalar «lshlab chiqarish tusidagi boshqa 
xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi va ko‘zda tutilayotgan xarajatlar 
qiymati hamda asosiy vositalar har bir obyekti mukammal tuzatishlaming 
davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Zahiraga ajratmalar me'yori har
214
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bir hisobot yili oxirida qayta ko‘rib chiqiladi va zarurat bo‘lganda yangi moliya 
yili uchun ajratmalar miqdori ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar 
mukammal tuzatishga zahira mablag‘lari summasi ushbu obyektni tuzatishga 
qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan oshib ketsa, oshib ketgan summa 
bo‘yicha tuzatish kiritilishi kerak, agar haqiqiy xarajatlar oshib ketsa, u holda 
oshib ketgan summa «Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar» elementi 
tarkibida aks ettiriladi.
- yong‘indan saqlash va qo‘riqlashni hamda xo'jalik yurituvchi 
subyektlaming texnika xavfsizligi qoidalari bilan nazarda tutilgan boshqa 
maxsus talablarini ta'minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari.
Yuqoridagilardan tashqari qo‘riqlash xarajatlari bunday qo‘riqlash 
mavjud bo‘lishini talab qiluvchi mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar 
mavjud bo‘lgan taqdirda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilishi 
mumkin.
2) davr xarajatlari. Ular mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayoniga 
bevosita bog‘liq bo‘lmay, balki xo'jalikning faoliyatini sohalar bo‘yicha tashkil 
etish va ularni boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlardan iboratdir.
Bu xarajatlar o‘z navbatida maqsad va vazifalariga ko‘ra, quyidagi 
turlarga bo‘linadi:
- mahsulotlami sotish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar;
- ma'muriy xarajatlar, ularga tarmoqni, korxonani boshqarish bilan bog‘liq 
bo‘lgan barcha xarajatlar, jumladan, boshqaruv tizimlarining faoliyati, 
boshqamv sohasidagi vositalar bilan bog‘liq bo'lgan xarajatlar;
- boshqa operatsion xarajatlar, jumladan, kadrlar tayyorlash, loyihalarni 
tuzish, xodimlami ijtimoiy muhofaza qilish bilan bog‘liq xarajatlar;
- hisobot davrining kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan 
xarajatlar.
3) moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. Ularga barcha turdagi 
kreditlar bo‘yicha, mol-mulkning ijara haqi toMovlari hamda qimmatli 
qog'ozlarni chiqarish, sotish, tarqatish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi.
4) favqulodda xarajat va zararlar. Ularga korxonalarning odatdagi 
faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga 
keladigan va ro‘y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlar kiradi. 
Masalan, zilzila, sel kabi tabiiy ofatlar natijasida ko'rilgan zararlar.