18
Bu gün gəncliyə baksan,
Bir sel kimi hər an
Sağlam, yeni məfkurələr izlər.
Bizlər?
...Bizlər yeniləşsək belə, daim,
Bir əskilik az-çox bizə hakim...
...Onlar qoşacaq, çırpışacaqlar,
Bir çox üçürümlar aşacaqlar.
Lazımsa cəhalətlə güləşmək,
Bir çarə var: ancaq yeniləşmək!
Onlardakı himmət və mətanət
Qırmaclayacaq Şərqi nihayət.
Onlardakı qüdrət və məharət,
Er-gec vercək xalqa səadət.
...Onlar güləcək güldürəcəklər,
Bizdən daha xoş gün görəcəklər!
Janr etibarilə “Azər” lirik-epik poemadır. Əsərdə dramatik
ünsürlərdən də istifadə olunmuşdur. Poetik vüsətinə görə “Azər”
poeması dastan təsiri də bağışlayır. Hüseyn Cavidin poemaları
Azərbaycan
ədəbiyyatında
romantik-fəlsəfi
poemanın
inkişafında mühüm rol oynamışdır. Hüseyn Cavidi ədəbiyyat
tarixində ən çox məşhurlaşdıran və ona böyük şöhrət qazandıran
dram
əsərləridir. O, Azərbaycan romantik mənzum
dramaturgiyasının görkəmli yaradıcısı və banisidir. Ədibin ilk
dram əsəri olan “Ana” mənzum faciəsinin (1910) mövzusu
Dağıstan həyatından alınmışdır. Əsərin əsas qəhrəmanı olan
qonaqpərvər və məğrur Səlma Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yeni
tipli Ana obrazıdır. Onun İsmət adlı bir çərkəz qızına nişanlı olan
oğlu Qanpoladla bu qıza könül salan Orxan arasında rəqabət
vardır. İsmət isə kasıb ailəni təmsil edən Qanpolada sadiq qalır
və Orxanın cah-cəlalını rədd edir. Orxan dostu Muradın
vasitəsilə Qanpoladı öldürtdürür. Murad təhlükədən xilas olmaq
19
üçün kimliyini bilmədən Səlma xanımın - Ananın evində
sığınmaq istəyir. Ana oğlunun qatilini tanısa da, dərin daxili
sarsıntılarına, mənəvi iztirablarına, qəzəbinə qalib gəlməyi
bacarır. “Namərd qonağı” evindən uzaqlaşdımaqla cəzalandıran
Ana bu acı, qanlı taleyin səbəbini Allahın qisməti ilə
əlaqələndirir:
Get, namərd qonaq, get! Alçaq mültəci!
Get, miskin hərif, get! Cəllad, yırtıcı!
Get, vicdansız kəndini qurtar, yaşa!
Ancaq vicdansızları bəslər dünya!
Get, gözüm görməsin! Uzaqlaş, dəf ol!
Nə haqsızlıq etdinsə Allahdan bul!
Get, çəkil get! Dinsiz, Allahsız xain!
Murdar izin bu torpaqdan silinsin!
Övladının qatilini bağışlamağı bacaran Səlma surəti dünya
ədəbiyyatı üçün də təkrarsız bədii obrazdır.
Cavidin “Maral” və “Şeyda” pyesləri nəsrlə yazılmışdır.
Hər iki əsərdə şeir parçalarından, lirik elementlərdən istifadə
olunmuşdur. Ailə-məişət planında qələmə alınmış “Maral” pyesi
(1912) pulun, sərvətin cəmiyyətdə törədə biləcəyi faciələri əks
etdirir. Yaşca çox kiçik olan Maralı altun gücünə özünə arvad
etmiş Turxanbəy üçün dünyanm bütün səadəti yalnız para ilə
bağlıdır. Muasiri Nadirbəyin mənəviyyat, tərbiyə, sağlam
düşüncə haqqındakı fikirlərini o, yad baxışlar kimi qəbul edir.
Əsərdəki Nadirbəy-Turxanbəy xətti cəmiyyətdə yenilik və
köhnəlik arasında gedən proseslərin çətinliklərini bütün təbiiliyi
ilə təqdim edir. Atası Turxanbəyə əks mövqedə dayanan,
məhəbbəti, sədaqəti hər şeydən uca tutan oğlu Cəmilin saf
romantik düşüncələri ilə müqayisədə də sərvət əsiri olan
Turxanbəy miskin görünür. Ər evində özünü dustaq sayan,
sərvət içində nisgilli tale yaşayan Maralın ərinin gənc qohumu
Arslanbəyə olan təmiz sevgisi də ona səadət deyil, fəlakət gətirir.
20
Arslanbəyə olan münasibətindən xəbər tutan Turxanbəyin
Maralı vəhşicəsinə öldürməsi həmin cəmiyyətdə azad sevgiyə,
saf mənəviyyata yer olmadığı fikrini əsaslandırmağa xidmət
edir. Lakin Cavid Cəmillə Humay arasındakı qarşılıqlı
məhəbbətə rəğbətini ifadə etməklə yeniliyin köhnəlik üzərində
qələbə çalacağına ümid və inam duyğuları aşılaya bilir.
Bakı mətbəə işçilərinin həyatından bəhs edən “Şeyda” (1916)
pyesində çətin, ağır həyat tərzinin və azadlıq düşüncəsinin
təqdimi ön mövqeyə çəkilmişdir. Digər dram əsərlərindən fərqli
olaraq Cavid bu əsərdə realist, həyati məsələlərə geniş yer
ayırmışdır. Pyesin ilk səhnələrində mətbəə işçisi Şeydanın
azadlıq arzusu ilə çıxış etməsi, fəhlələrə öz hüquqlarını başa
salması dramaturqun ictimai mübarizəsinin vəziyyəti və
vəzifələri haqqındakı qənaətlərini ifadə etməsinə şərait yaradır.
İnqilab ruhlu marşları fəhlələr tərəfindən oxunduğu üçün işdən
qovulan, həbs edilən Şeydanın ruh düşgünlüyünə qapılması,
dərvişvari həyat keçirməsi mübarizənin axıra çatdırılmasına
imkan verməyən faktor kimi dəyərləndirilir. Başına min bir
müsibətlər gətirilən, qardaşı vərəm xəstəliyindən ölən, ağır iş
şəraitində qolunun birini itirən, əslində meydanda tək qalan Qara
Musanm intiqam hisləri də cəmiyyəti irəliyə apara bilmir.
Bütövlükdə “Şeyda” pyesi üsyankar çıxışlar etməsinə
baxmayaraq, real mübarizə yollarını tapa bilməyən insanların
faciəsini ümumiləşdirir.
Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” mənzum faciəsi geniş
mənada Azərbaycan dramaturgiyasının şah əsərlərindən biridir.
Bu əsər Cavidin romantik dramlarının zirvəsində dayanır. “Şeyx
Sənan” mənzum faciəsi (1914) dini-əfsanəvi şəxsiyyət olan
Sənanın məhəbbət macərası əsasında insanm mənəvi ucalığı
haqqında yazılmış dramatik üvertura təsiri bağışlayır. Cavid bu
əsərində əsl eşqin dini etiqad üzərindəki təntənəsini, bütün
buxovları dağıtmaq qüdrətini nümayiş etdirmişdir. Pyesdə
Dostları ilə paylaş: |