V. S. Raxmanova
Afaziya, uning ta’rifi, kelib chiqish sabablari
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Afaziya, uning ta’rifi, kelib chiqish sabablari
Afaziya (grekcha a – yo‘q, fazis – ovoz, nutq) – ovoz chiqmas- ligi, gapira olmaslikdan iborat nutq buzilishidir. Bu nuqson markaziy asab sistemasi nutqini idora etuvchi zonalarining zararlanishi natijasida vujudga keladi. Ko‘p hollarda afaziya keksa yoshdagi kishilarda, giperto- niklardan (qon bosimi baland kishilarda) miyaga qon quyilishi natijasida paydo bo‘ladi. Biroq bu nuqson bolalarda ham kuza- tilishi mumkin. Psixolog A. R. Luriya va safdoshlarining asarlarida miya yarim sharlari jarohatlanishi, kasallikka uchrashi natijasida paydo bo‘ladigan nutq kamchiliklarining hammasi afaziya qatoriga kiritilgan. Ular afaziyaning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatadilar: 1) dinamik afaziya; 2) efferent motor afaziya; 3) afferent motor afaziyasi; 4) semantik afaziya; 5) sensor afaziya. Dinamik afaziya gaplar, iboralar bilan gapirish qobiliyatining buzilishi bilan bog‘liqdir, bunda bemor alohida so‘zlarni aytishda, takrorlashda, atrofdagilar nutqini tushunishda ham qiynalmaydi. Dinamik afaziyani ikki turga ajratish mumkin: ulardan birida 138 fikrni nutq vositasi bilan bayon qilishni rejalash mexanizmlari buzilgan bo‘lsa, boshqasida nutqning grammatik hamda sintaktik tuzilishi buzilgan bo‘ladi. Efferent motor afaziyasi ham ayrim so‘zlar saqlangan holda, nutq vositasi bilan fikrni bayon qilishning grammatik tomoni buzilishi bilan xarakterlanadi, lekin bundan tashqari, efferent harakat afaziyasida nutqning motor sxemasi ham buziladi; bemor ayrim tovushlarni talaffuz qilish uquvini saqlab qolgan bo‘lsa ham lekin bu tovushlarni ma’lum izchillikda birlashtira olmaydi. Shunday qilib, efferent harakat afaziyasida nutq hosil bo‘lishining umuman suksessivlik (ya’ni izchillik) prinsipi buziladi. Afferent motor afaziyasi – nutq artikulatsiyasi aniqlangan- ligining buzilishidir. Bemor o‘ziga kerakli bo‘lgan ma’lum tovushlarni topa olmay hamma vaqt boshqa, ya’ni shu tovushga yaqin artikulatsiyaga o‘tib ketaveradi. Bu yerda tovushlarni tan- lash uquvi buzilgan bo‘ladi. Semantik afaziya – so‘z topishdagi qiyinchiliklar va so‘zlar o‘rtasidagi semantik (mantiqiy-grammatik) munosabatlarni tushunishning buzilishi bilan xarakterlanadi. Masalan, afazik «ota» va «aka-uka» degan so‘zlarni tushunadi, biroq «otasining akasi» degan so‘z qanday ma’no bildirishini tushuna olmaydi. Demak, bunda biz so‘zlar ma’nosiga semantik sistemasining buzilishi bilan, ya’ni so‘zlarni ma’nosiga qarab tanlashning buzilishi bilan to‘qnash kelamiz. Sensor afaziyasi – bunda birinchi navbatda eshitilgan tovushlarni idrok etish buziladi, ya’ni so‘zning ma’nosi bilan uning tovush tarkibi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatini anglash izdan chiqib, dastavval nutqni idrok etishga ta’sir qiladi. Har holda afaziyaning bu formasida so‘zni tovush juhatidan tahlil qilish buziladi. Natijada kishi mutlaqo hech narsani tushunmaydigan yoki qisman tushuna oladigan bo‘lib qolishi mumkin. Sensor afazik o‘zi ko‘p gapiradi, lekin uning gapini tushunib bo‘lmaydi, 139 chunki so‘zlari sharoitga mos kelmaydi, ma’nosiz bo‘ladi. Sensor afaziyada yozma nutq, ya’ni o‘qish va yozish jarayonlari ham buziladi. Og‘zaki va yozma nutqda prafaziya (almashtirish) va agrammatizmlar ko‘p kuzatiladi. Kasalning o‘zi buni sezmaydi. Hozir logopediyada afaziyaning yuqorida ko‘rib chiqilgan turlaridan tashqari yana amnestik va total afaziyalari tafovut qilinadi. Amnestik afaziyada xotira chuqur darajada buziladi. Kishi so‘zlarini, ularning ma’nosini yoddan chiqarib qo‘yadi, ularni eslay olmaydi. Bunday bemor predmetlarni taniy oladi, lekin ularning nomini eslay olmaydi. Agarda shu payt yordam berilsa, so‘zni eslab to‘g‘ri talaffuz etadi. Tololafaziya – biror xil falokatdan yoki insultdan so‘ng darhol paydo bo‘ladi. Bunda bemor gapirmaydi, boshqalar nutqini tushunmaydi, chunki markaziy asab sistemasining bir necha zonalari birdaniga zararlangan bo‘ladi (total – keng tarqalgan degan so‘zdan olingan). Bunday holat bir necha kundan to bir necha haftagacha davom etishi mumkin. Afaziyada nutqi har tomonlama yaxshi rivojlangan odam birdaniga yoki asta-sekin gapira olmaydigan bo‘lib qolishi mumkin. Afaziyaga uchragan kishi dastlab mutlaqo gapirmaydi, yoki gapirsa ham, doim g‘uldirab so‘zlaydi va uning nutqini atrofdagilar hech tushunmaydi. Bunday bemor aksari hamma narsaga beparvo bo‘ladi. Nutqdagi o‘zgarishlarga kel ganda uning hamma tomoni – grammatik tomoni ham, fonetik-semantik tomoni ham, ya’ni butun nutq sistemasi buzilgan bo‘ladi. Ayni vaqtda, nutqning qaysi tomoni ko‘proq izdan chiqqanligini aniq bilib bo‘lmaydi. Lekin oradan ma’lum vaqt o‘tgach, bu narsa oydinlashadi. Ayrim hollarda, xususan, afaziya asabiy-ruhiy og‘ir kechin- malar tufayli yuzaga kelgan bo‘lsa, u asta-sekin barham topib ketishi mumkin. Boshqa hollarda, ya’ni afaziya miyadagi tayinli 140 bir kasallikdan paydo bo‘lgan mahallarda bu nuqson juda sekinlik bilan, tegishli davo chora-tadbirlari ko‘rib, logopedik mashg‘ulotlarni uzoq davom ettirib borilganidan keyingina bar- ham topadi. Shunday qilib, alaliya va afaziya sistemali nutq kamchi- liklaridir, bunday nuqsonli kishilarning butun nutq sistemasida, ya’ni nutqning fonetik-fonematik, leksik va grammatik tomon- larida sezilarli ma’lum kamchiliklar kuzatiladi. Alalik va afa- ziklarning impressiv nutqdagi kamchiliklari markaziy asab sistemasining organik kasalliklari natijasida vujudga keladi. Alaliya va afaziyalarning farqi shundan iboratki, alaliyada nutq jarayonida ishtirok etadigan analizatorlarning markaziy qismidagi asab hujayralarning norasoligi nutqning kechikib rivojlanishiga olib borsa, afaziklarda markaziy asab sistemasi ayrim qismlarining organik kasalliklari natijasida har tomonlama rivojlangan nutq yo‘qoladi. Alaliyani bartaraf etishda – nutqni shakllantirish, rivojlan- tirish, tarbiyalashni ko‘zlab, afaziyani bartaraf etishda esa – yo‘qolgan nutqni tiklashni ko‘zlab choralar ko‘riladi. Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|