VəLİyev dünyamali əMİr oğLU

 
35 
uclu arbitraj» (two-point arbitrage) da deyilir.  
Arbitrajçı müxtəlif bazarlarda alqı-satqı əməliyyatlarını yalnız bir bank vasitəsilə həyata keçirir. 
Bu bank, öz şöbələri vasitəsilə hər iki bazarda fəaliyyət göstərən bank da ola bilər. Bu əməliyyat ona 
görə  eyni  bank  vasitəsilə  aparılır  ki,  məzənnə  dəyişmələri  ilə  əlaqədar  risk  təhlükəsi  yaranmasın. 
Arbitrajçı  iki  müxtəlif  bazarda  məzənnə  fərqinin  aradan  qaldırılmasına  yardım  etdiyi  üçün  iqtisadi 
funksiyanı da yerinə yetirir.  
Birbaşa və dolayı məzənnə fərqi ilə arbitraj: üç uclu arbitraj. Arbitraj bəzən müxtəlif bazarlarda 
mövcud olan məzənnə fərqləri ilə deyil, eyni bazarda iki valyuta arasında düz kotirovkadan yaranan 
birbaşa  məzənnə  ilə  əks  kotirovka  əsasında  hesablanan  dolayı  məzənnə  arasındakı  fərqlə  əlaqədar 
meydana gəlir.  
Valyuta  əməliyyatlarında  bankın  məruz  qaldığı  risk  gözlənilməyən  məzənnə  dəyişikliyi  ilə 
əlaqədardır.  Məsələn,  məzənnədə  özünü  göstərən  azalma  bankın  əlindəki  valyuta  ehtiyatlarının 
dəyərini azaldaraq, bankı itkiyə məruz qoya bilər. Eyni ilə məzənnənin yüksəlməsi də bankın valyuta 
borclarının  milli  valyuta  müqabilini  artıraraq,  yenə  də  itki  yaradır.  İndi  belə  ehtimallar  və  onun 
qarşısının alınması üçün görülən tədbirlərə diqqət yetirək.  
İş  gününün  axırında  hər  hansı  bir  valyuta,  məsələn,  dollar  üzrə  bankın  müştərilərindən  satın 
aldığı məbləğ, onun satış məbləğinə bərabər olduğu hallarda bankın bu valyuta pozisiyasında heç bir 
dəyişiklik  olmur.  Deməli,  valyuta  riski  də  yoxdur.  Satın  alınan  valyuta  məbləği  satış  həcmindən  çox 
olarsa, bu halda valyuta ehtiyatı artmış olur. Belə vəziyyəti müvafiq xarici valyuta üzrə izafi pozisiya 
(long position) yaranması halı adlandırırlar. Bunun əksi isə, bankın eyni valyuta üzrə satış məbləğinin 
alış məbləğindən çox olmasıdır. Buna isə naqis pozisiya (short position) deyilir.  
İstər  izafi,  istərsə  də  naqis  pozisiya  hallarında  bank  valyuta  riskinə  məruz  qalır.  Çünki  birinci 
halda o, izafi valyuta ehtiyatına malikdir. Əgər bu izafiliyi ləğv etməzsə, o, məzənnənin azalmasından 
ziyana düşəcəkdir. Naqis pozisiya halında da risk vardır. Çünki portfeldə lazım olandan az valyuta, ya 
da  izafi  milli  valyuta  mövcuddur.  Bu  valyutanı  satın  alıb  boşluğu  doldurduğu  zaman  valyuta 
məzənnəsi yüksələrsə, yenə də bank zərər çəkəcəkdir.  
Ona görə də bank etibarlı hərəkət etmək üçün izafi və naqis pozisiyaları tənləşdirməlidir. Bəs bu 
necə edilməlidir? Bu sualın cavabı aşağıdakı kimidir.  
Fərz edək ki, hər hansı bir bank dollar üzrə naqis pozisiyaya malikdir. Pozisiyanı tənləşdirmək 
üçün bu bank iki yoldan birini seçməlidir. Birincisi, elə bir bank axtarıb tapmalıdır ki, onun dollar üzrə 
izafi  pozisiyası  olsun.  İkincisi  isə,  o,  brokerə  müraciət  etməli  və  müəyyən  haqq  müqabilində  onun 
vasitəçi xidmətindən istifadə etməlidir.  
Qeyd etmək lazımdır ki, banklar istər alıcı, istərsə də satıcı kimi bazara daxil olduqda özlərinin 
kim olduğunu bildirməyi arzu etmirlər. Çünki bu həm onların özləri, həm də bazar üçün arzuolunmaz 
nəticələr  doğura  bilər.  Məsələn,  iri  bir  bankın  bazara  alıcı  sifətində  daxil  olması  bazarda  valyutaya 
olan tələbin artmasına bir işarə sayıla bilər və satıcı məzənnəni dərhal yüksəldə bilər. Böyük bir bankın 
valyuta  satması  da  bazarda  məzənnənələrin  azalmasına  təsir  göstərə  bilər.  Kiçik  banklar  isə 
kommersiya  gücünün  zəifliyini  büruzə  verməmək  üçün  bazarda  öz  kimliyini  son  mərhələyə  qədər 
bildirməməyi üstün tuturlar.  
İndi broker vasitəsi ilə dollar satın almaq istəyən banka bir misal kimi nəzər salaq. Bank brokerə 
satın  almaq  istədiyi  valyutanın  miqdarı  və  ödəmək  istədiyi  məzənnənin  yuxarı  həddi  haqqında 
məlumat verir. Broker də əlində belə bir təklif mövcuddursa, əlaqədar banka bu haqda məlumat verir. 
Əgər belə bir təklif yoxdursa və ya iki bank arasında razılaşma baş tutmazsa, broker alıcının kimliyini 
bildirmədən,  müxtəlif  banklara  müraciət  edir  və  onlardan  müvafiq  cavab  təklifləri  alır  və  onların 
arasında ən əlverişlisi haqqında valyuta istəyən banka məlumat verir. Təklif qəbul edildikdə iki tərəf 
arasında birbaşa əlaqə yaradılır. O mərhələyə qədər banklar bir-birini tanımırlar.  
Brokerlər öz vasitəçilik fəaliyyəti ilə valyuta bazarında hadisələrin mərkəzində olurlar. Ona görə 
də onlar, bazarın gedişi və məzənnə dəyişmələrinin müəyyən edilməsinə mühüm təsir göstərirlər. Lakin 
brokerlərin xidmətləri çox bahalıdır. Ona görə böyük banklar  çox vaxt brokerə müraciət etmədən öz 
aralarında əlaqə yaratmağa çalışırlar.  
Bankların  öz  aralarında  apardıqları  banklararası  valyuta  əməliyyatlarının  (interbank)  həcmi, 
onların  müştərilər  ilə  etdikləri  əməliyyatların  həcmindən  çox  böyükdür.  Banklararası  valyuta 
əməliyyatlarının həcmi çox böyük olduğu üçün, onlara tətbiq edilən valyuta məzənnələri də pərakəndə 
valyuta əməliyyatlarına nisbətən yüksək olur. Banklar interbank məzənnələrinə məlum miqdar marja 
əlavə edərək, müştərilərinə tətbiq etdikləri məzənnələri formalaşdırırlar.  
Onu  da  göstərmək  lazımdır  ki,  banklar  pərakəndə  bazardakı  müştərilərindən  daxil  olacaq 
sifarişləri təmin etmək üçün, adətən interbank bazarına getmirlər. Çünki onlar bu məsələdə müəyyən 
elastikliyi  gözləməyə  məcburdurlar.  Pozisiyalardakı  azalma  və  artma,  yalnız  özlərinin  müəyyən 

---

 
36 
etdikləri həddə çatdıqdan sonra onlar tənləşdirmə əməliyyatına başlayırlar.  
Müddətli valyuta bazarı (Forward Currency Market).  
Milli  pul  müqabilində  valyutanın müəyyən müddətdən  sonra  təhvil  verilməsi  şərtilə  alqı-satqısı 
üçün bu gündən bağlanan müqavilələrə müddətli valyuta əməliyyatları (forward currencu transactions) 
deyilir. Bu əməliyyatları formalaşdıran bazarlar isə müddətli valyuta bazarı (forward currencu market) 
adlanır.  
Göründüyü  kimi,  müddətli  valyuta  əməliyyatlarının  xarakterik  xüsusiyyəti  valyuta  alqı-satqısı 
haqqında  müqavilənin  bu  gündən  bağlanması,  valyutanın  təhvili  və  digər  ödəmənin  isə  müqavilədə 
razılaşdırılan məzənnə ilə və müddətdə həyata keçirilməsidir. Bir qayda olaraq müqavilə bağlanarkən 
heç bir ödəniş aparılmır. Təhvil və ödəmə müddəti isə adətən bir ildən az olur.  
Belə  əməliyyatlar  valyuta  bazarında  fəaliyyət  göstərən  banklarla  müştəriləri  arasında  həyata 
keçirilir. Onları  doğuran əsas  səbəb  valyuta məzənnəsinin  gələcəyinin  qeyri-müəyyən  olmasıdır.  Əgər 
valyuta  məzənnəsindəki  gələcək  dəyişikliklər  məlum  olsaydı,  bu  əməliyyatlara  ehtiyac  qalmazdı.  Bu 
əməliyyatlardan  ən  çox  gələcəkdə  valyuta  ilə  ödəmə  etməli  olan  və  ya  gəlir  əldə  edəcək  idxalatçı, 
ixracatçı  və  ya  xarici  kapital  qoyan  iş  adamları  istifadə  edirlər.  Qiymətlər  əvvəlcədən  razılaşdırıldığı 
üçün  müddətli  müqavilələr  belə  iş  adamlarının  gələcəkdə  özünü  göstərə  bilən  məzənnə  dəyişməsi 
riskindən qoruyur.  
Müddətli müqavilələrdə  ödənilmə müddəti,  tətbiq  ediləcək  valyuta  məzənnəsi,  valyuta  məbləği, 
təhvil olunacaq yer, bank, hesab nömrəsi və s. məlumatlar öz əksini tapır. Belə əməliyyatlarda tətbiq 
edilən məzənnələr müddətli ödəmə məzənnəsi (forward exchange rates) adlanır.  
Bu məzənnələr, bir qayda olaraq, spot məzənnələrdən fərqli olurlar. Müddətli məzənnələr daha 
çox 30, 60, 90 və 180 günlük müddətə görə kotirovka olunur.  
Müddətli məzənnələr adətən spot məzənnələrlə müqayisəli şəkildə verilir. Əgər müddətli  ödəmə 
məzənnəsi spot məzənnədən yüksəkdirsə, aradakı fərqə müddətli ödəmə mükafatı (forward premium) 
deyilir.  
Əksinə  müddətli  məzənnə  spot  məzənnədən  az  olduqda  aradakı  mənfi  fərq  müddətli  məzənnə 
diskontu  (forward  discount)  adlanır.  Nəhayət,  hər  iki  məzənnə  bir-birinə  bərabər  olduqda 
məzənnələrin düz (flat) olması qeyd edilir.  
Spot  ödəmə bazarları ilə aralarında mövcud olan fərqə baxmayaraq,  müddətli  ödəmə bazarları 
da valyuta bazarlarının ümumi xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Belə ki, bu bazarların da əsas vasitəçiləri 
banklar və brokerlərdir. Dünyanın harasında yerləşməsindən asılı olmayaraq, bu şəxs və təşkilatlar ən 
mükəmməl rabitə vasitələri ilə daima əlaqədədirlər. Prinsip olaraq ödəmələr sərhəddən kənara natural 
valyuta  göndərilməklə  həyata  keçirilmir.  Bu  əməliyyatlar  müvafiq  ölkələrdəki  bank  hesablarındakı 
alacaq və borc qeydlərinin azaldılması və ya artırılması yolu ilə həyata keçirilir.  
Bu bazarlardakı əməliyyatların da bir hissəsi banklarla müştəriləri arasındakı (pərakəndə bazar), 
digər hissəsi müddətli valyuta pozisiyalarını tarazlaşdırmaq məqsədilə bankların öz aralarında aparılır. 
Bu  ikincisi,  müddətli  valyuta  interbankı  adlanır.  Banklar  müddətli  valyuta  pozisiyalarındakı 
çatışmazlıq və ya artıqlığı tarazlaşdırmaq üçün interbank əməliyyatlarından istifadə edirlər. Bankların 
öz aralarındakı müddətli ödəmə əməliyyatları üçün müəyyən etdikləri məzənnələr, müştərilərinə tətbiq 
etdikləri məzənnələrdən fərqlidir. Prinsip olaraq ikinci birincidən yüksək olur.  
Dünyanın əsas bazarlarında məlum saatlarda kotirovka edilən spot ödəmə və fərqli müddətlərə 
görə  müddətli  ödəmə  məzənnənələri  Wall  Street  Cournal  adlı  gündəlik  maliyyə  nəşrində  və  digər 
mətbuat  vasitələrinin  kanalları  ilə  mütəmadi  olaraq  yayılır.  Onlar  əsasən  inkişaf  etmiş  ölkələrin 
valyutalarını əhatə edir.  
Qeyd  etmək lazımdır  ki, valyuta  bazarı  dedikdə,  hər  şeydən  əvvəl  spot  ödəmə  bazarları  nəzərə 
alınır.  Çünki  valyuta  əməliyyatlarının  əksəriyyəti  bu  bazarlarda  həyata  keçirilir.  Müddətli  ödəmə 
bazarlarının  əməliyyatları  da  getdikcə  genişlənir.  İnkişaf  etmiş  sənaye  ölkələrində  bu  bazarın  həcmi 
astronomik rəqəmlərlə xarakterizə edilməyə başlamışdır.  
Onu  da  göstərmək  lazımdır  ki,  müddətli  ödəmə  bazarları  yalnız  ödəmə  əməliyyatları  ilə 
məhdudlaşmır.  Belə  bazarlar  keçmişdə  qızıl,  buğda,  şəkər  və  s.  kimi  kommersiya  malları  üçün 
yaradılıb,  inkişaf  etdirilmişdir.  Lakin  valyuta  bazarlarından  fərqli  olaraq,  göstərilən  mal  bazarları 
müəyyən bir məkanda aparılırdı.  
 
1. 4. Əmək amilinin və əmək bazarının transformasiyası 
 
Hər  bir  cəmiyyətdə  sosial  strukturun  əsasını  əmək  prosesi  təşkil  edir.  Elmi-texniki  tərəqqi  və 
texnologiyanın  inkişafı  nəticəsində  əmək  prosesi  və  istehsal  münasibətlərində  baş  verən  dəyişikliklər 
bütövlükdə cəmiyyətin təkamülünə təsir edir. Cəmiyyətdə baş verən təkamül prosesləri isə özünün bir-

---