VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
40
Türk halklarının inanç sisteminde gök cisimlerine inanç da çok önemli bir yer
tutmuştur. Bu gök cisimlerinden Güneş, Ay ve yıldızlar Türk halklarının eski inanç
sisteminin neredeyse temelini teşkil eder. Güneş tasvirleri eski Hocalı-Gedebey
kültürü mensuplarının tunç eşya üzerinde dairesel sarmal, tekerlek modeline
benzer ve svastika işareti şeklinde betimlenmiştir. Zamanla belli değişikliklere
uğrayarak Güneş sembolü olan daire içerisinde artı svastika biçimli sembol haline
gelse de, onun ilk versiyonu da Güneş`i ifade eden daire içinde artı işareti
biçiminde verilmiştir ve bu da sırf Türk halklarının dünyaya ışık ve insanlara sıcaklık
veren Güneş`e inançlarından doğmuştu. Türk halklarının Güneş`e olan inançlarını
doğrulayan çeşitli olgular mevcuttur. A.X.Margulan Kazakistan`da bulunmuş Tunç
dönemi eşyalar üzerinde insanların hayatını koruyan ateş ve göğün - Gök Tanrı`nın
sembolleri sayılan astral dairenin motiflerine rastlandığını yazıyor
13
. Türk Şaman
dualarında yiğitlerin Güneş'le Ay'ın lütufundan oluştukları söylenir ve ulu ata Oğuz
Kağan`ın da oğullarından birinin adı Gün Kağan olmuştur
14
. Örneğin, Bengü taş
yazılarında, Çin salnamelerinde ve çeşitli yazılı kaynaklarda Hunlar`ın Yer-sub`a,
Gök Tanrı`ya, Güneş`e atları kurban etmeleri hakkında bilgi verilir
15
. Bilindiği gibi
Azerbaycan'da da eskiden beri Güneş kutsal sayılmış ve ona Gün denilmiştir.
İlginçtir ki, Hunlar da Güneş`i Kün adlandırmışlar.
16
Halk deyimlerimizden olan
beddua ve alkışlarımızın içinde de bu inançla ilgili birçok örnekler mevcuttur.
Örneğin, Seni Gün yüzü görmeyesen, Yüzüne Gün doğmasın gibi kargışlarda karşı
tarafa hoş gün görmemesi arzulanır. Günün ak olsun!, Ak günlü, beyaz başörtülü
olasın! gibi alkışlarla (Güneş andı) ise karşı tarafa mutluluk arzulanır.
Bu inanca halkımız arasında insanlara isim verilmesi sırasında da
rastlıyoruz. Mesela günümüzde kız ve erkek çocuklarına Günay, Aygün, Güneş,
Elgün vb. gibi isimlerin konulması buna bariz örnektir. Azerbaycan`da bulunan
kromlekler de Güneş`e tapınmanın bir zamanlar var olduğunun kanıtıdır. Basit
çember biçimli kromleklere Kobustan`da ve Hankendi ilçesinde, konsantrik
kromleklere ise Apşeron`da ve Şüvelan köyünün ötesinde Aşağı Ak Taş denilen
yerde tesadüf edilmiştir
17
. Taşların bu şekilde dizilişi Güneş`e ve diğer gök
cisimlerine inançla ilgilidir. Ayrıca bazı kayaüstü resimlerde (Azerbaycan ve
Dağıstan'da) Güneş resimleri okra pigmentleri ile boyanmıştır. Güneş resminin
okra pigmentleri ile boyanmasının iki nedeni vardır. Birincisi, uzmanların
anlattığına göre, eski insanların kullandığı ilk doğal renklerden biri, belki de birincisi
okra pigmentleri olmuştur
18
. İkincisi, okra pigmentlerinin rengi Güneş`in, ateşin
rengine çok yakındır. Güneş`in okra pigmentleri ile resmedilmesi onun ebediyetine
işarettir
19
. Bu tür resimlere Yenisey ve onun etrafındaki bölgelerde de (Orta
Yenisey`de abide üzerinde, Sayan`da Han Ağzı`nda ve Oglah`da) rastlanmıştır
20
.
Türk mitolojisinde de al renkle (kırmızı) bağlantılı çeşitli ruhlar mevcut olmuştur.
13
Маргулан Алькей Хаканович, Казахское Народное Прикладное Искусство (Kazak
Halk Görsel Sanatı, Alma-Ata 1986), Алма-Аты 1986, s. 31.
14
Memmedov, a.g.e., s.141.
15
Kalafat Yaşar, Doğu Anadoluda eski Türk İnancının İzleri, Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları, Ankara 1990, s.29.
16
Kalafat, a.g.e., s.29.
17
Rzayev Nasir, Qayalar Danışır, Elm, Bakı 1985, s. 53.
18
Seyidov Mireli, Azerbaycan Mifik Tefekkürünün Qaynaqları, Yazıçı, Bakı 1983, s. 150.
19
Seyidov, a.g.e., s. 150.
20
Seyidov, a.g.e., s. 150.
VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
41
Örneğin, Al ruhu ayrıca ocak, ateş tanrısı olarak da yorumlanır. Keza Al kelimesinin
Saha (Yakut) Türkçesi`nde ateş ruhu anlamı da var, fakat bu anlam Al`ın ilkin
mitolojik anlamı değil
21
. Zamanımızda bazı hastalıkların iyileşmesi için sadece
kırmızı renk çare sayılır. Örneğin, kızamık hastalığı sırasında kırmızı renge
bakmakla, kırmızı elbise geyinmekle hastalığın iyileştirilebileceğine inanılıyor.
Ayrıca göz kapağında titreme olduğunda, inanca göre üzerine kırmızı sap
konulması inancı da mevcuttur. Gelinin beline kırmızı bir kuşak bağlanması, başına
kırmızı taç yaprağı saçılması da Güneş`in tezahürü sayılan kırmızı-al renge olan
inançtan kaynaklanır.
Artı (haç) işareti ve Güneş`i ifade eden daire sembollerinin birleşerek
oluşturduğu svastika resmi eski Azerbaycan kabilelerinde, keza Kafkasya`da Tunç
döneminde, hem de İskitler`de yaygın bir işarettir. Bu işareti damgalarla paralel
incelediğimizde daha ilginç gerçekler ortaya çıkıyor. Orhun kitabelerinde X ve +
sesletimlerinin (ses bildiren harfler) seçeneği gibi daire içerisinde artı işaretine de
rastlanmaktadır. Öyle ki, Orhun alfabesinde bu ses kendisi T sesini ifade ediyor.
Derbent yakınlarındaki Belencer şehri harabeliklerinde yapılan arkeolojik kazılarda
Tengricilik tapınağının kalıntıları ve eski Tengri Han sembolleri tespit edilmiştir
22
ki,
onların arasında bu işarete de rastlıyoruz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Hunlar
Güneş`e ve göklere inanarmışlar. Salnamelerde Hunlar'ın kendi çadırlarını eşkenar
tanrısal haç ve artı işaretinin (+) yanı sıra, Güneş`i simgeleyen altın top, altın elma
vb. adlandırılan altuni daire tasviri ile bezedikleri, erkenden ellerini Güneş`e doğru
açarak dua ettikleri kaydedilir
23
. Vaktiyle Şah İsmail`in yarattığı Safeviler Devleti`nin
bayrağını da Güneş tasviri süslemiştir. Kaydedelim ki, hazırda Türk devletlerinin
bazılarının devlet bayraklarını da Güneş tasviri süslüyor. Kırgızistan, Kazakistan
Cumhuriyetlerinin bayraklarında ışık saçan Güneş tasvir edilmiştir.
Bir çok halımız üzerinde güneşi simgeleyen daire, svastika, Tengri tamgası
gibi isimlendirdiiyimiz daire ve artı motivlerini göre biliriz. Demek ki, türk halklarının
güneş inancı hem devlet işlerinde, hem de hal kültürün de kendine özgü yer
edinmiştir. MATM Etnoqrafi fondunada 2066, 6726, 9055 inventar numaralı halılar
üzerinde artı, svastika ve daire içinde artı motiflerini görmek mümkün.
Resim 5. 6726 Resim 6. inv.9555. Resim. 7.inv. 2066 svastika
21
Memmedov, a.g.e., s. 25.
22
Qurbanov, a.g.e., s. 83.
23
Qurbanov, a.g.e., s. 84.