harada isə ―südəmər keĢiĢ‖ adlandırmıĢdı, həyatın hər bir sahəsinin öz qismət axtaranları vardır
ki, bunlar həyatda artıq müvəffəqiyyət qazanmıĢ adamların məiyyətini təĢkil edirlər. Özünün
yaxın adamları olmayan iĢ baĢında duran, öz saray adamları olmayan tale sevimlisi yoxdur.
Gələcəyi axtaranlar indiki gözəl zamanın ətrafında qasırğa kimi hərlənirlər. Hər yeparxiyanın öz
qərargahı vardır. Hər bir az-çox nüfuzlu yepiskopun ətrafında bir dəstə qəĢəng seminariya uĢağı
vardır ki, bunlar yepiskop sarayında keĢik çəkir, qayda-qanuna göz yetirir, monsenyorun
təbəssümünü marıtlayırlar. Yepiskopu razı salmaq – keĢiĢ vəzifəsinə çatmaq üçün birinci
pillədir. Hər kəs özü üçün yol açmalıdır, – övliyalar da gəlirli yerdən çəkinməzlər.
Ġstər cəmiyyətin, istərsə kilsə aləminin öz nüfuzlu adamları var. Bunlar sarayın mərhəmətini
qazanmıĢ varlı, yaxĢı mədaxili olan, zirək, yüksək cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuĢ, Ģübhəsiz
ki, dua etməyi, lakin eyni zamanda onlara lazım olan Ģeyi unutmadan istəməyi də bacaran
yepiskoplardır: bunlar bütöv bir yeparxiyanı təcəssüm etdirməklə bərabər, birisinin dəhlizində
gözləməkdən utanmayan və ruhanilərlə diplomatiya arasında vasitə olan, keĢiĢdən artıq abbat,
yepiskopdan artıq prelat olan yepiskoplardır. Bunlarla yaxınlıq edə bilən adam xoĢbəxtdir! Bu
nüfuzlu adamlar öz əlaltılarına, sevdikləri adamlara və onlara qulluq etməyi bacaran bütün bu
gənclərə varlı kilsələr, kilsə əmlakından gələn mədaxili, baĢ keĢiĢ və baĢqa mənfəətli kilsə
vəzifələrini səxavətlə paylayırlar ki, bunlar da tədricən bu adamları yepiskop mənsəbinə çatdırır.
Özləri yüksəldikcə, öz dallarınca müridlərini, tərəfdarlarını da aparırlar. Bu, eynilə hərəkətdə
olan günəĢ sistemini xatırladır. Onların parıltısı ətrafındakıların da üzərinə Ģəfəq salır. Onların
xoĢbəxtlik süfrəsindən yaxın adamlarının payına isti yerlər düĢür. Himayəçinin yeparxiyası
böyük olduqca, onun yaxın adamlarının gəliri də çox olur. Roma isə lap yaxındadır! BaĢ
yepiskop rütbəsinə çatmıĢ olan yepiskop, kardinal rütbəsinə çatmıĢ olan baĢ yepiskop kardinal
qulluqçusu kimi sizi kardinallar məclisinə aparır, siz Roma divanxanasına daxil olursunuz,
omofor alırsınız; budur, artıq siz divanxana üzvüsünüz, budur, siz kamerarisiniz, daha sonra
monsenyorluğa çatırsınız. Monsenyorluqdan kardinallığa isə bir addımdır. Kardinallıqla papalığı
isə yalnız yandırılan seçki biletinin tüstüsü ayırır. Hər bir skufya1 tiaraya2 çevrilmək arzusuna
düĢə bilər. Bizim zəmanəmizdə keĢiĢ qanuni yolla taxta çıxa biləcək yeganə adamdır, həm də
necə taxta! Hökmdarlar hökmdarı taxtına! Bunun əvəzində seminariya necə ümidlər məskənidir!
Nə qədər qızaran müğənnilər, nə qədər cavan abbatlar baĢlarında Peretta kuzəsi gəzdirirlər!
ġöhrətpərəstlik çox zaman özünü məslək kimi qələmə verir və kim bilir, bəlkə də, öz-özünü
aldadaraq, bunu səmimiyyətlə edir. XoĢ inananların halına!
Təvazökar, yoxsul, bir qədər də qəribə adam olan monsenyor B’envenü bu cür ―nüfuzlular‖
sırasına daxil edilməmiĢdi. Onun ətrafında gənc keĢiĢlərin olmaması bunu göstərirdi. Hamı
görürdü ki, Parisdə onun ―iĢi gətirməmiĢdir‖. Gələcəyi olan heç bir kəs bu qocaya yaxınlaĢmağa
səy etmirdi. Hər hansı bir yetiĢməmiĢ Ģöhrətpərəst o qədər ağılsız deyildi ki, onun kölgəsi altında
kök salsın. Onun kanonikləri və baĢ vikariləri saf qəlbli, özü kimi bir qədər kəndlisayağı qocalar
idi. Onlar da yepiskopun özü kimi yeparxiya xaricinə çıxmaz, kardinal sarayı ilə heç bir əlaqə
saxlamaz və öz yepiskoplarına bənzərlərdi. Fərq yalnız bunda idi ki, onlar ömürlərini keçirmiĢ,
yepiskop isə kamil bir insan idi. Monsenyor Byenvenünün vasitəsilə yüksək vəzifəyə çatmağın
mümkün olmadığı o qədər aydın idi ki, seminariyanı qurtarıb keĢiĢ vəzifəsinə təyin edilmiĢ
gənclər buradan getməyə tələsir və zəmanət üçün Eks, yaxud OĢ arxiyepiskoplarına müraciət
edirdilər. Çünki hər kəs artmaq üçün kömək istəyir – bunu bir daha təkrar edirik. Həyatını ancaq
baĢqalarına həsr etmiĢ bir zahidin qonĢuluğu təhlükəli ola bilər: ondan adama əlacsız bir
yoxsulluq keçə bilər, yüksəlmək, müvəffəqiyyət qazanmaq üçün lazım olan üzvlərin iflici yoluxa
bilər və ümumiyyətlə, sizin istədiyinizdən daha çox fədakarlıq arzusu sirayət edə bilər, bu cür
sirayətedici fəzilətdən hamı qaçır. Monsenyor Byenvenünün yalqızlığı da bununla izah edilir.
Biz zülmətə bürünmüĢ bir cəmiyyətdə yaĢayırıq Müvəffəqiyyət – bəĢəriyyətin baĢı üstünü almıĢ
tamahkarlıq buludlarından damcı-damcı düĢən ən yüksək hikmət budur.
Müvəffəqiyyətin əslində nə qədər iyrənc bir Ģey olduğunu ötəri qeyd edək. Onun zahirən
ləyaqətə bənzəməsi insanları aldadır. Müvəffəqiyyət camaat üçün, demək olar ki, üstünlük kimi
bir Ģeydir. Ġstedadla əkiz olan müvəffəqiyyət yalnız tarixi azdıra bilər. Yalnız Yuvenal və Tasit
onun barəsində bir qədər deyinirlər. Bizim zəmanəmizdə az-çox rəsmi olan hər cür fəlsəfə
müvəffəqiyyətə xidmət edir, onun livreyasını daĢıyır, qarĢısında nökərçilik edir. Müvəffəqiyyət
qazanın – nəzəriyyə belədir! Varlanmaq, guya, qabiliyyətdəndir. Lotereyada udsanız, sizi ağıllı
hesab edəcəklər. Qalib gələnlərə təzim edirlər. ĠĢ burasındadır ki, anadan gərək xoĢbəxt
doğulasan! Bəxtiniz gətirdimi – hamı sizi böyük bir insan hesab edər. Bütöv bir əsrə parlaqlıq
verən beĢ və ya altı nəfər istisna edilərsə, müasirlərin bütün məftunluğu yalnız onların uzağı
görmədikləri ilə izah olunur. Qızıl suyuna çəkilmiĢ bir Ģeyi qızıl zənn edirlər. Yoldan ötən də
olsan, bunun maneçiliyi yoxdur, təki qarĢına uğur çıxsın. Bayağılıq özü-özünə vurulmuĢ və
bayağılığı alqıĢlayan qocalmıĢ Nərgizdir. Ġnsanı Musa, Esxil, Dante, Mikel, Ancelo, yaxud
Napoleon edən o böyük istedadı camaat dərhal və yekdilliklə hər sahədə olursa-olsun, öz
məqsədinə çatmıĢ adama xas edir. Bir notarius deputat olarsa, yalançı Kornel ―Tirdata‖ yazarsa,
bir hərəm ağası hərəmxana sahibi olarsa, axmaq bir hərbçi Prüdom öz dövrü üçün həlledici
əhəmiyyəti olan bir vuruĢmada təsadüfən qalib gələrsə, bir aptekçi Sambr və Maas
departamentindəki ordu üçün karton çəkməaltı icad edərək, bunu gön əvəzinə satmaqla dörd yüz
min livr gəlir verən bir kapital qazanarsa, bir çərçi sələmçi bir qadınla evlənərsə və bu nikahdan
yeddi, yaxud səkkiz milyon doğularsa, bir vaiz öz boĢboğazlığı sayəsində yepiskop mənsəbinə
çatarsa, ticarət evinin müdiri iĢdən çıxarıldıqdan sonra çox varlı olduğuna görə maliyyə naziri
təyin edilərsə – insanlar Musketonun zahirində Gözəllik, Klavdinin boynunda isə əzəmət
gördükləri kimi, bütün bunlara da Dahilik adını verərlər. Onlar ördək ayaqlarının yumĢaq palçıq
üzərində buraxdığı ulduza bənzər izləri göyün dibsiz dərinliklərində ulduzlar topası hesab
edirlər.
ON ÜÇÜNCÜ FƏSĠL.
O nəyə inanırdı.
Biz Din yepiskopunun nə dərəcədə mömin olması məsələsinin dərinliklərinə varmayacağıq. Bu
cür insanlara biz yalnız pərəstiĢ edə bilərik. Pak adamın sözünə inanmaq lazımdır. Bundan
baĢqa, biz belə zənn edirik ki, bəzi müstəsna adamlarda, dini görüĢlərin bizimkindən fərqli
olmasına baxmayaraq, insan fəzilətlərinin bütün formaları ahəngdar surətdə inkiĢaf edə bilər.
Filan dini mərasim, yaxud ehkam haqqında yepiskop nə fikirdə idi? Bu sirri yalnız ruhların
çılpaq getdikləri məzar bilir. Bizim üçün yalnız bir Ģey Ģübhəsizdir. Mübahisəli dini məsələləri o,
heç bir zaman riyakarlıqla həll etməzdi. Almazın çürümək qorxusu yoxdur. Cənab Miriel
qəlbinin dərinliklərinə qədər dindar idi. ―Cerdo in Patrem‖1 deyə, o, tez-tez təkrar edirdi. Həm
də xeyir iĢlərdən o bir vicdanın insana ―Tanrı səninlədir!‖ sözlərini yavaĢdan söyləməsi üçün
lazım olan qədər məmnun qalırdı.
Bunu da qeyd etmək borcumuzdur ki, yepiskopda imandan və necə deyərlər, fövqəlimandan
baĢqa bir Ģey də vardı ki, o da məhəbbətin artıqlaması ilə olması idi. Məhz buna görə, ―quia
multum amavi‖2 onu, eqoizmin pedantizmə sözsüz tabe olduğu cəmiyyətimizin sevdiyi təbirlə
―ciddi adamların‖, ―ağıllı simaların‖, ―müsbət xarakterlərin‖ içərisində zəif hesab edirdilər. Bəs
bu məhəbbət artıqlığı nə ilə ifadə olunurdu? Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, insanlara qarĢı, yeri
gəldikdə isə cansız əĢyaya qarĢı sakit xeyirxahlıqla. O, heç kəsə nifrət etməzdi. O, Tanrının
yaratdığı hər Ģeyə qarĢı mərhəmətli idi. Hər bir adamın, hətta ən yaxĢı adamın da qəlbində
heyvanlara qarĢı qeyri-Ģüuri bir qəddarlıq gizlənmiĢdir. Din yepiskopunda bir çox keĢiĢlərə xas
olan bu qəddarlıq qətiyyən yox idi. O, brahmanlar qədər ifrata varmasa da, Ekkleziastın bu hədisi
üzərində, ehtimal ki, çox düĢünərdi. ―Heyvanların ruhunun haraya getdiyini kim bilir?‖. Zahiri
çirkinlik, instinkt pozğunluğu onu pərt etməz, onda nifrət hissi oyatmazdı. Əksinə, bu onda
həyəcan oyadar, onu mütəəssir edərdi. Sanki, o, dərin fikrə dalaraq, zülmün kökünü axtarmaq,
anlamaq və ya ona bəraət tapmaq istərdi. Bəzən o, sanki, cəzanın yumĢaldılması haqqında Allaha
dua edərdi. O, köhnə perqamenti tədqiq edən bir dilçi alim kimi sakitcə, heç bir kin hiss
etmədən, təbiətdə hələ də mövcud olan hərc-mərcliyin qalıqlarını öyrənirdi. O, bu cür fikirlərə
dalarkən bəzən qəribə Ģeylər danıĢardı. Bir dəfə səhər bağçada gəzindiyi zaman bacısının daldan
gəldiyini görməyib, birdən dayanmıĢ və yerdəki bir Ģeyi diqqətlə nəzərdən keçirməyə