103
hesab olunur. Dünya Bankının qiymət proqnozları 2008-2024 illər üçün Azərbaycanın neft və
qazdan gələcək gəlirlərinin xalis cari dəyərini 198 milyard ABġ dolları (2007-ci il qiymətləri ilə)
həcmində ehtimal edir, yəni 2007-ci il üzrə ÜDM-dən altı dəfə çox.
74
Gəlirlərin dəyiĢkənliyi və risklər
3.3
Azərbaycanın neftdən gələn faktiki maliyyə gəlirləri hal-hazırda gözləniləndən daha
çox və ya daha az ola bilər. Yeni kəĢflərdən asılı olaraq dəyiĢə biləcəyinə baxmayaraq, qısa
müddət baxımından hasil olunan neftin həcmi nisbətən yaxĢı məlumdur. Bununla belə, qiymət
dəyiĢkənliyi gəlirlərin dəyiĢkənliyinə yəqin ki, daha çox təsir edir. Neft qiymətlərini
proqnozlaĢdırmaq çətindir (burada çoxlu Ģoklar və qiymətlərin kəskin dəyiĢməsi baĢ verir)
(Diaqram 3.2). 1973-1979-cu illərdə baĢ verən neft böhranlarından sonra neftin qiyməti hər barel
üçün 20 ABġ dollarına yaxın tarixi qiymətlərə qayıtdı. Bununla belə, 2002-ci ildən baĢlayaraq,
beynəlxalq neft qiymətləri yenidən artmağa baĢladı və 2008-ci ilin iyulunda hər barel üçün
təxminən 145 ABġ dollarına çatdı. 2008-ci ilin oktyabrında neftin qiyməti hər barel üçün 60-70
ABġ dolları idi. Qlobal maliyyə böhranı və neft qiymətlərinin dəyiĢkənliyi onu deməyə əsas
verir ki, büdcənin tərtibatında istifadə olunan ortamüddətli neft qiymətləri ehtiyatla (konservativ)
qəbul olunmalıdır.
Təbii ehtiyatlar hesabına formalaĢan vəsaitlərin istifadəsində makroiqtisadi məsələlər və
seçimlər
3.4.
Təbii ehtiyatlarla zəngin iqtisadiyyatlarda istənilən halda neft vəsaitlərinin istifadəsi
real valyuta məzənnəsinin bahalaĢmasına
gətirib çıxarır.
75 , 76
Azərbaycanın daxili
qiymətləri
yəqin
ki,
ölkənin
ticarət
tərəfdaĢlarındakı qiymət artımından sürətli
olacaq, çünki Azərbaycan neft gəlirlərindən
istifadə etməklə ticarət tərəfdaĢlarına nisbətən
daxili qiymətlərinə daha çox təzyiq edir
(əlbəttə, Azərbaycanın ticarət tərəfdaĢlarının
bəzilərinin də təbii ehtiyatlar var). Real
valyuta məzənnəsinin bahalaĢmasına yol
verməməyin nəzəri cəhətdən iki ―etibarlı‖ –
amma praktiki cəhətdən demək olar ki,
mümkün olmayan – yolu var: (1) neft
gəlirlərini xaricdə ABġ dolları ilə saxlamaq və
(2) neft gəlirlərini yalnız idxal malları almaq
üçün istifadə etmək. Yalnız bu iki yanaĢma
real valyuta məzənnəsinin bahalaĢması təzyiqlərini aradan qaldıra bilər. Praktikada,
74
Bu hesablama 2010-2030 üzrə neftin qiymətinin orta hesabla barel üçün 66 ABġ dollarına bərabər olduğuna
əsaslanır (və yaxud 2007-ci ilin qiymətləri ilə hər barel üçün 52 ABġ dolları). Bununla belə hesablamada, 8 faizlik
diskont dərəcəsi və Neft Fondunun vəsaitlərinə 3 faizlik qazanc nəzərə alınmıĢdır. 1978-2007 üzrə 30 illik tarixi
ortalama 2007 qiymətləri ilə hər barel üzrə 33 ABġ dolları olmuĢdur.
75
Real valyuta məzənnəsi yerli qiymətlərin xarici qiymətlərə nisbəti kimi müəyyən olunur, hansı ki, ĠQĠ və yaxud
digər qiymət indeksi ilə ölçülə bilər.
76
BVF 2004 Azərbaycanın neftdən gələn gəlirlərinin idarəedilməsi məsələləri müzakirə etmiĢdir.
Diaqram 3.2: Xam neftin ortaillik
qiymətləri, 1946–Ġyun 2008
Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları
.
$0
$20
$40
$60
$80
$100
$120
$140
46
50
54
58
62
66
70
74
78
82
86
90
94
98
02
06
Hər barel üzrə 2007 ABġ dolları ilə
Ġnflyasiya UyğunlaĢ. 2007
Ortalama
104
Azərbaycanda real valyuta məzənnəsinin bahalaĢması üçün təzyiqin səbəbi (a) Neft Fondunun
dövlət büdcəsinə transferlər, (b) Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkətinin (ABƏġ) mənfəət
vergisinin ABġ doları ilə ödənilməsi, (c) Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft ġirkətinin
(ARDNġ) xarici valyutada gəlirləri, (d) birbaĢa və yaxud dolayı dövlət zəmanəti altında dövlətə
müəssisələrin (DM) xarici borcları, (e) Azərbaycanın kommersiya banklarının xarici
kreditorlardan aldıqları borclar və (f) dövlətin xarici kreditorlardan aldığı borclardır.
Azərbaycanın qeyri-neft ixracı üzrə real valyuta məzənnəsi 2005-ci ilin yanvarından 2008-ci ilin
aprelinə qədər 26 faiz bahalaĢmıĢdır. Bununla belə, 2007-ci ildə valyuta məzənnəsi 1 faiz aĢağı
düĢmüĢdür (Azərbaycanda 17 faiz inflyasiyaya baxmayaraq), çünki Azərbaycanın ticarət
tərəfdaĢlarının valyutaları və qiymətləri bahalaĢmıĢdır.
3.5.
Məzənnənin real bahalaĢması səbəbi ya nominal bahalaĢma, ya daxili inflyasiya, ya
da hər ikisinin kombinasiyasıdır. Hər bir versiyanın yerli iqtisadiyyat üçün xüsusi təsirləri
var. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr valyuta məzənnəsinin idarə olunan və yaxud tədrici
bahalaĢmasına (valyuta məzənnəsinin üzən rejimindən fərqli olaraq) üstünlük verə bilərlər.
Lakin, valyuta məzənnəsinin bahalaĢması ticari sektorlar üçün ziyanlı olan ifrat dərəcədə
olmamalıdır.
77
Amma idxalçılar ölkə mallarının rəqabət qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün
idxal etməyi planlaĢdırdıqları ölkənin real valyuta məzənnəsinə baxırlar. Bununla belə, idarə
olunan bahalaĢma siyasəti çox zaman daha yüksək daxili inflyasiyaya səbəb olur və bu
ümumiyyətlə varlılardan çox yoxsullara təsir edən reqressiv vergi kimi qəbul olunur. Ġdarəolunan
bahalaĢma yolunu seçmiĢ Azərbaycanda inflyasiya 2007-ci ilin sonunda 19,7 faizə çatmıĢdı və
onun 2008-ci ildə 20 faizdən çox olacağı gözlənilir. Sürətlənən və dəyiĢkən inflyasiya
gözləntiləri yaratmaq riskindən baĢqa, özəl sektoru (ev təsərrüfatlarını və iĢ adamlarını)
gözlənilməz inflyasiya vergiləri və investisiya ilə əlaqəli yüksək xərclərlə (və risklərlə) üz-üzə
qoyur.
3.6.
Rəqabət qabiliyyətini qorumaq üçün real bahalaĢma daha yüksək məhsuldarlıqla
müĢayiət olunmalıdır və dövlət investisiyası buna dəstək ola bilər. Dövlət investisiyaları
məhsuldarlığın artımına təkan verməyin və bununla da, real valyuta məzənnəsinin uzunmüddətli
təzyiqlərinin yüngülləĢdirməsinin bir yoludur. Məhsuldar dövlət investisiyaları su, nəqliyyat,
telekommunikasiya və enerji sektorlarında mövcud infrastrukturu təkmilləĢdirmək və qorumaq,
eyni zamanda insan kapitalını yetiĢdirmək üçün daha yaxĢı təhsil və sosial xidmətlərin təmin
olunmasını əhatə edir. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, uzun müddət baxımından
məhsuldar dövlət investisiyaları məhsuldarlığın artımına Ģərait yaratsa da, qısa müddətli planda
onlar dövlət xərclərini sürətləndirir və real valyuta məzənnəsinə yuxarıya doğru təzyiqləri artırır.
Ġnvestisiyaların sürətini zəiflətmək üçün iqtisadiyyatın absorbsiya qabiliyyətini nəzərə almaq
lazımdır. Absorbsiya qabiliyyətinin məhdudiyyətləri investisiya qərarlarının səmərəli həyata
keçirilməsi tələbini qabardır, hansı ki, müasir və səmərəli nəzarət və icra qurumlarının olmasını
tələb edir. Beləliklə, dövlət investisiyalarının bir hissəsi dövlət layihələrini qiymətləndirmək və
nəzarət
etmək
imkanlarını
təkmilləĢdirmək
üçün
institusional
infrastruktura
istiqamətləndirilməlidir.
3.7.
Bununla belə, neft gəlirlərinin dövlət xərclərindəki artımını maliyyələĢdirmək üçün
istifadə etməyin yerinə, neft vəsaitlərinin müəyyən hissəsi qeyri-neft sektorunun vergi
yükünün azaldılmasını maliyyələĢdirmək üçün istifadə oluna bilər, (əgər mümkündürsə).
77
Sabit valyuta məzənnəsinin üstün tutulmasının digər səbəbi
ondan ibarətdir ki, o ABġ dolları ilə ölçülmüĢ, lakin
yerli valyutada qazanılmıĢ dəyərin qiymətdən düĢməsinə imkan vermir.