World Bank Document

 103 
hesab  olunur.  Dünya  Bankının  qiymət  proqnozları  2008-2024  illər  üçün  Azərbaycanın  neft  və 
qazdan gələcək gəlirlərinin xalis cari dəyərini 198 milyard ABġ dolları (2007-ci il qiymətləri ilə) 
həcmində ehtimal edir, yəni 2007-ci il üzrə ÜDM-dən altı dəfə çox.
 74
  
Gəlirlərin dəyiĢkənliyi və risklər 
3.3 
Azərbaycanın neftdən gələn faktiki maliyyə gəlirləri hal-hazırda gözləniləndən daha 
çox  və  ya  daha  az  ola  bilər.  Yeni  kəĢflərdən  asılı  olaraq  dəyiĢə  biləcəyinə  baxmayaraq,  qısa 
müddət  baxımından  hasil  olunan  neftin  həcmi  nisbətən  yaxĢı  məlumdur.  Bununla  belə,  qiymət 
dəyiĢkənliyi  gəlirlərin  dəyiĢkənliyinə  yəqin  ki,  daha  çox  təsir  edir.  Neft  qiymətlərini 
proqnozlaĢdırmaq  çətindir  (burada  çoxlu  Ģoklar  və  qiymətlərin  kəskin  dəyiĢməsi  baĢ  verir) 
(Diaqram 3.2). 1973-1979-cu illərdə baĢ verən neft böhranlarından sonra neftin qiyməti hər barel 
üçün 20 ABġ dollarına yaxın tarixi qiymətlərə qayıtdı. Bununla belə, 2002-ci ildən baĢlayaraq, 
beynəlxalq  neft  qiymətləri  yenidən  artmağa  baĢladı  və  2008-ci  ilin  iyulunda  hər  barel  üçün 
təxminən 145 ABġ dollarına çatdı. 2008-ci ilin oktyabrında neftin qiyməti hər barel üçün 60-70 
ABġ  dolları  idi.  Qlobal  maliyyə  böhranı  və  neft  qiymətlərinin  dəyiĢkənliyi  onu  deməyə  əsas 
verir ki, büdcənin tərtibatında istifadə olunan ortamüddətli neft qiymətləri ehtiyatla (konservativ) 
qəbul olunmalıdır. 
Təbii ehtiyatlar hesabına formalaĢan vəsaitlərin istifadəsində makroiqtisadi məsələlər və 
seçimlər 
3.4.
 
Təbii ehtiyatlarla zəngin iqtisadiyyatlarda istənilən halda neft vəsaitlərinin istifadəsi 
real  valyuta  məzənnəsinin  bahalaĢmasına 
gətirib  çıxarır.
75 ,  76
 Azərbaycanın  daxili 
qiymətləri 
yəqin 
ki, 
ölkənin 
ticarət 
tərəfdaĢlarındakı  qiymət  artımından  sürətli 
olacaq,  çünki  Azərbaycan  neft  gəlirlərindən 
istifadə etməklə ticarət tərəfdaĢlarına nisbətən 
daxili  qiymətlərinə  daha  çox  təzyiq  edir 
(əlbəttə,  Azərbaycanın  ticarət  tərəfdaĢlarının 
bəzilərinin  də  təbii  ehtiyatlar  var).  Real 
valyuta  məzənnəsinin  bahalaĢmasına  yol 
verməməyin  nəzəri  cəhətdən  iki  ―etibarlı‖  – 
amma  praktiki  cəhətdən  demək  olar  ki, 
mümkün  olmayan  –  yolu  var:  (1)  neft 
gəlirlərini xaricdə ABġ dolları ilə saxlamaq və 
(2)  neft  gəlirlərini  yalnız  idxal  malları  almaq 
üçün  istifadə  etmək.  Yalnız  bu  iki  yanaĢma 
real  valyuta  məzənnəsinin  bahalaĢması  təzyiqlərini  aradan  qaldıra  bilər.  Praktikada, 
                                                 
74
 Bu  hesablama  2010-2030  üzrə  neftin  qiymətinin  orta  hesabla  barel  üçün  66  ABġ  dollarına  bərabər  olduğuna 
əsaslanır (və yaxud 2007-ci ilin qiymətləri ilə hər barel üçün 52 ABġ dolları). Bununla belə hesablamada, 8 faizlik 
diskont  dərəcəsi  və  Neft  Fondunun  vəsaitlərinə  3  faizlik  qazanc  nəzərə  alınmıĢdır.  1978-2007  üzrə  30  illik  tarixi 
ortalama 2007 qiymətləri ilə hər barel üzrə 33 ABġ dolları olmuĢdur.  
75
 Real valyuta məzənnəsi yerli qiymətlərin xarici qiymətlərə nisbəti kimi müəyyən olunur, hansı ki, ĠQĠ və yaxud 
digər qiymət indeksi ilə ölçülə bilər.  
76
 BVF 2004 Azərbaycanın neftdən gələn gəlirlərinin idarəedilməsi məsələləri müzakirə etmiĢdir. 
Diaqram 3.2: Xam neftin ortaillik 
qiymətləri, 1946–Ġyun 2008 
 
Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları
. 
$0
 
$20
 
$40
 
$60
 
$80
 
$100
 
$120
 
$140
 
46
 
50
 
54
 
58
 
62
 
66
 
70
 
74
 
78
 
82
 
86
 
90
 
94
 
98
 
02
 
06
 
Hər barel üzrə 2007 ABġ dolları ilə 
 
Ġnflyasiya UyğunlaĢ. 2007 
Ortalama 

---

 104 
Azərbaycanda  real  valyuta  məzənnəsinin  bahalaĢması  üçün  təzyiqin  səbəbi  (a)  Neft  Fondunun 
dövlət büdcəsinə transferlər, (b) Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkətinin (ABƏġ) mənfəət 
vergisinin  ABġ  doları  ilə  ödənilməsi,  (c)  Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Neft  ġirkətinin 
(ARDNġ) xarici valyutada gəlirləri, (d) birbaĢa və yaxud dolayı dövlət zəmanəti altında dövlətə 
müəssisələrin  (DM)  xarici  borcları,  (e)  Azərbaycanın  kommersiya  banklarının  xarici 
kreditorlardan  aldıqları  borclar  və  (f)  dövlətin  xarici  kreditorlardan  aldığı  borclardır. 
Azərbaycanın qeyri-neft ixracı üzrə real valyuta məzənnəsi 2005-ci ilin yanvarından 2008-ci ilin 
aprelinə qədər 26 faiz bahalaĢmıĢdır. Bununla belə, 2007-ci ildə valyuta məzənnəsi 1 faiz aĢağı 
düĢmüĢdür  (Azərbaycanda  17  faiz  inflyasiyaya  baxmayaraq),  çünki  Azərbaycanın  ticarət 
tərəfdaĢlarının valyutaları və qiymətləri bahalaĢmıĢdır.  
3.5.
 
Məzənnənin real bahalaĢması səbəbi ya nominal bahalaĢma, ya daxili inflyasiya, ya 
da hər ikisinin kombinasiyasıdır. Hər bir versiyanın yerli iqtisadiyyat üçün xüsusi təsirləri 
var.  Təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələr  valyuta  məzənnəsinin  idarə  olunan  və  yaxud  tədrici 
bahalaĢmasına  (valyuta  məzənnəsinin  üzən  rejimindən  fərqli  olaraq)  üstünlük  verə  bilərlər. 
Lakin,  valyuta  məzənnəsinin  bahalaĢması  ticari  sektorlar  üçün  ziyanlı  olan  ifrat  dərəcədə 
olmamalıdır. 
77
 Amma  idxalçılar  ölkə  mallarının  rəqabət  qabiliyyətini  qiymətləndirmək  üçün 
idxal  etməyi  planlaĢdırdıqları  ölkənin  real  valyuta  məzənnəsinə  baxırlar.  Bununla  belə,  idarə 
olunan  bahalaĢma  siyasəti  çox  zaman  daha  yüksək  daxili  inflyasiyaya  səbəb  olur  və  bu 
ümumiyyətlə varlılardan çox yoxsullara təsir edən reqressiv vergi kimi qəbul olunur. Ġdarəolunan 
bahalaĢma  yolunu seçmiĢ Azərbaycanda inflyasiya 2007-ci ilin sonunda 19,7 faizə çatmıĢdı və 
onun  2008-ci  ildə  20  faizdən  çox  olacağı  gözlənilir.  Sürətlənən  və  dəyiĢkən  inflyasiya 
gözləntiləri  yaratmaq  riskindən  baĢqa,  özəl  sektoru  (ev  təsərrüfatlarını  və  iĢ  adamlarını) 
gözlənilməz  inflyasiya  vergiləri  və  investisiya  ilə  əlaqəli  yüksək  xərclərlə  (və  risklərlə)  üz-üzə 
qoyur.  
3.6.
 
Rəqabət  qabiliyyətini  qorumaq  üçün  real  bahalaĢma  daha  yüksək  məhsuldarlıqla 
müĢayiət  olunmalıdır  və  dövlət  investisiyası  buna  dəstək  ola  bilər.  Dövlət  investisiyaları 
məhsuldarlığın artımına təkan verməyin və bununla da, real valyuta məzənnəsinin uzunmüddətli 
təzyiqlərinin  yüngülləĢdirməsinin  bir  yoludur.  Məhsuldar  dövlət  investisiyaları  su,  nəqliyyat, 
telekommunikasiya  və  enerji  sektorlarında  mövcud  infrastrukturu  təkmilləĢdirmək  və  qorumaq, 
eyni  zamanda  insan  kapitalını  yetiĢdirmək  üçün  daha  yaxĢı  təhsil  və  sosial  xidmətlərin  təmin 
olunmasını  əhatə  edir.  Bununla  belə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  uzun  müddət  baxımından 
məhsuldar dövlət  investisiyaları məhsuldarlığın  artımına Ģərait  yaratsa  da,  qısa müddətli  planda 
onlar dövlət xərclərini sürətləndirir və real valyuta məzənnəsinə yuxarıya doğru təzyiqləri artırır. 
Ġnvestisiyaların  sürətini  zəiflətmək  üçün  iqtisadiyyatın  absorbsiya  qabiliyyətini  nəzərə  almaq 
lazımdır.  Absorbsiya  qabiliyyətinin  məhdudiyyətləri  investisiya  qərarlarının  səmərəli  həyata 
keçirilməsi tələbini qabardır, hansı ki, müasir və səmərəli nəzarət və icra qurumlarının olmasını 
tələb edir.  Beləliklə, dövlət  investisiyalarının bir  hissəsi  dövlət  layihələrini  qiymətləndirmək və 
nəzarət 
etmək 
imkanlarını 
təkmilləĢdirmək 
üçün 
institusional 
infrastruktura 
istiqamətləndirilməlidir.  
3.7.
 
Bununla belə, neft gəlirlərinin dövlət xərclərindəki artımını maliyyələĢdirmək üçün 
istifadə  etməyin  yerinə,  neft  vəsaitlərinin  müəyyən  hissəsi  qeyri-neft  sektorunun  vergi 
yükünün  azaldılmasını  maliyyələĢdirmək  üçün  istifadə  oluna  bilər,  (əgər  mümkündürsə). 
                                                 
77
 Sabit valyuta məzənnəsinin üstün tutulmasının digər səbəbi ondan ibarətdir ki, o ABġ dolları ilə ölçülmüĢ, lakin 
yerli valyutada qazanılmıĢ dəyərin qiymətdən düĢməsinə imkan vermir.  

---