World Bank Document

 105 
Bunu  aĢağıdakı  Ģəkildə  etmək  olar.  Birincisi,  hipotetik  olaraq,  Azərbaycanın  neft  gəlirlərinin 
gələcək  iqtisadiyyatın  həcmilə  müqayisədə  çox  iri  olduğunu  nəzərə  alaraq  (BirləĢmiĢ  Ərəb 
Əmirliklərində  olduğu  kimi),  ölkənin  vergi  sistemi  daha  aĢağı  qeyri-neft  gəlirlər  hədəflərilə 
qurula  bilər.  Ġkincisi,  Azərbaycanda  olduğu  kimi  neftdən  gələn  maliyyə  axınlarının  səviyyəsi 
qiymətləndirilə bilər və   hökumət buna uyğun lakin, daha düĢünülmüĢ  yanaĢmadan istifadə edə 
bilər: qeyri-neft gəlirlərini bir qədər azaldaraq özəl sektora müəyyən qədər yardım etmək.  
3.8.
 
Lakin, Azərbaycan üçün bu məsələ aydınlaĢdırılmalıdır. Birincisi, Hökumətin neft və 
qazdan  baĢqa  gəlirləri  ABƏġ,  ARDNġ  və  nisbətən  kiçik  bir  məbləğdə  dövlət  müəssisələri 
hesabına  formalaĢır.  Əksər  gəlir  kateqoriyalarında,  digər  vergi  ödəyicilərindən  gələn  gəlirlər 
ümumi  gəlirlərin  təxminən  20  faizini  təĢkil  edir  (bunun  da  yarısı  ƏDV-dən,  dörddə  biri 
Ģirkətlərin  mənfəət  vergisindən  və  dörddə  biri  fərdi  gəlir  vergisindən  gəlir).  Beləliklə,  ilk 
baxıĢdan  qanunla  müəyyən  edilmiĢ  dərəcələri  azaltmaq  sanki  özəl  sektorun  əksəriyyəti  üçün 
mənfəətli  deyil.  Amma  burada  2  amil  nəzərə  alınmalıdır.  Birincisi,  neft  gəlirlərinin  yüksək 
səviyyədə  xərclənməsindən  qaynaqlanan  real  valyuta  məzənnəsinə  təzyiqlər  qeyri-neft  biznes 
qurumlarının  xərclərini  artırmaqla  onların  rəqabət  qabiliyyətinə  mənfi  təsir  etmiĢdir.  Bununla 
belə,  özəl  sektor  üçün  vergi  dərəcələrinin  aĢağı  salınması  bu  yükü  azalda  bilər.  Ġkincisi,  region 
ölkələri ilə  müqayisədə  Azərbaycanın  müəyyən  olunmuĢ vergi  dərəcələri daha  yüksəkdir və  bu 
amil  çox  güman  ki,  sahibkarları  qeyri-formal  fəaliyyətə  sövq  edən  amillərin  sırasındadır.  Bu 
faktorların  hər  ikisi  özəl  sektorun  vergi  yükünü  azaldılmasını  dəstəkləyir.  Bununla  belə,  etiraf 
etmək lazımdır ki, DM-lərin vergiyə cəlb olunması Azərbaycan xüsusi prosedur qarĢısında qoyur 
və bu məsələ öncədən həll olunmalıdır. Eyni zamanda, vergi gəlirlərinə əsas töhfə verən ABƏġ 
ayrı-ayrı müqavilələrlə (HPBS-lər) idarə olunur.  
3.9.
 
Özəl sektorun vergi yükünün azaldılması qlobal böhran dövründə xüsusi əhəmiyyət 
kəsb  edir.  Qlobal  böhran  neft  qiymətlərinin  qısamüddətli  proqnozlarının  edilməsini  xeyli 
çətinləĢdirmiĢ  və  hətta  dövlət  xərclərinin  qısamüddətli  maliyyələĢdirilməsi  ilə  əlaqədar 
narahatlığa səbəb olmuĢdur. Bununla belə, neft gəlirləri potensialı ölkə üçün gəlir buferi yaradır. 
O, hökumətə qeyri-neft özəl investisiyalar sahəsində mənfi meyllərin qarĢısını almağı (və ya ən 
azı onların aĢağıya doğru meyllənməsinin qarĢısını almağı) siyasət prioriteti kimi təyin etməyə 
imkan  verir.  Əgər  bu  olumazsa,  özəl  investisiyaların  həcmi  azalmaqda  davam  edər  və 
iqtisadiyyatın  diversifikasiyası  ləngiyər.  Özəl  investisiyalar  və  iqtisadi  diversifikasiya  isə  öz 
növbəsində, böhranın Azərbaycana təsirini yüngülləĢdirmək üçün çox vacib elementdir.  
 
B.
 
N
EFT XƏRCLƏRININ RƏVANLAġDIRILMASI
:
 
D
AIMI GƏLIR YANAġMASI
 
3.10.
 
Neft  gəlirlərinin  fiskal  nəticələrinin  optimal  Ģəkildə  idarə  edilməsi  ən  azı  dörd 
səbəbə  görə  dövlət  xərclərini  rəvanlaĢdırmaq  üçün  çərçivənin  formalaĢdırılmasını  tələb 
edir.  Birincisi  nəsillərarası  bərabərliyə  görə.  Azərbaycanın  neft  və  qaz  ehtiyatlarının  həcmi 
məhdud  olduğu  üçün,  iri  miqyaslı  hasilat  zaman  etibarı  ilə  məhdud  dövrdə  davam  edəcək.  Bu 
gün  həddindən  artıq  xərcləmək  sabah  daha  az  xərcləməyə  səbəb  olur  və  bu,  gələcək  nəsillərə 
zərər  vura  bilər.  Ġkinci  səbəb  makroiqtisadi  sabitliyi  qorumaq  ehtiyacıdır.  Neft  qiymətlərində 
sabitliyin  olmaması  siklik  və  gözlənilməz  dövlət  xərclərinə  çevrilə  bilər  ki,  bunun  nəticəsində 
real  valyuta  məzənnəsi  bahalaĢa  və  yaxud  qiymətlərin  dəyiĢkənliyi  arta  bilər.  Bu  kimi  qeyri-
müəyyənlik  investisiya  qərarlarının  qəbul  olunmasında  əlavə  ―vergi‖  rolunu  oynaya  bilər. 

---

 106 
Bundan  əlavə,  sabitliyin  olmaması  real  valyuta  məzənnəsinin  artmasına  təsir  edəcək  ki,  bu  da 
qeyri-neft  ticari  sektorlara  ziyan  vura  bilər  və  Holland  Sindromu  riskini  artıra  bilər.  Dövlət 
xərclərini  rəvanlaĢdırmaq  üçün  üçüncü  səbəb  xərclərin  səmərəliliyini  qorumaq  ehtiyacıdır. 
Dayanıqlılıq  ehtiyacı  bu  səbəbi  gücləndirir.  Azərbaycanın  təbii  ehtiyatlarla  zənginliyi  onun 
kapital  bazarlarına  çıxıĢını  dəstəkləyən  girovdur.  Bununla  belə,  gəlirlər  azalanda,  yəni  neft 
qiymətləri  aĢağı  olanda  və  yaxud  neft  ehtiyatları  qurtaranda,  bu  girovun  dəyəri  və  bunun 
vasitəsilə  kapital  bazarına  çıxıĢın  asanlığı  tamamilə  aĢağı  düĢə  bilər.  Bu  vaxtlar,  kapital 
bazarlarına çıxıĢın ən çox tələb olunduğu vaxtlar olacaq.   
3.11.
 
Neft  və  Qaz  Gəlirlərinin  Ġdarə  edilməsi  üzrə  Uzun  Müddətli  Strategiyada 
(NQGĠUMS)  nəzərdə  tutulduğu  kimi,  neft  gəlirlərininin  xərclənməsinə  daimi  gəlir  (DG) 
yanaĢmasının tətbiqi bu problemləri aradan qaldırıa bilər. 2004-cü ildə Prezidentin Fərmanı 
ilə neftdən gələn maliyyə vəsaitlərinin daimi real xərclənməsini nəzərdə tutan NQGĠUMS təsdiq 
olunmuĢdur.  Bu  strategiya  DG  yanaĢması  ilə  eynidir  və  Azərbaycanın  həmiĢəlik  olaraq  real 
baxımdan  eyni  vəsaitin  xərclənməsini  nəzərdə  tutur.  (HaĢiyə  2.1).  Birincisi,  bu  strategiya 
dayanıqlıdır,  çünki  o,  neftdən  gəlməsi  gözlənilən  maliyyə  gəlirlərinin  yalnız  faiz  hissəsini 
istifadə etməyi təklif edir (hərçənd ki, dəyiĢkənlik tam aradan qaldırılmır, çünki DG ekvivalenti 
vaxtaĢırı  nəzərdən  keçirilə  bilər).  Ġkincisi,  o  real  ifadədə  (xarici  valyuta  ilə)  xərclərin  sabit 
olmasını  nəzərdə  tutur.  Beləliklə,  bu  yanaĢma  xərclərdə  dəyiĢkənliyi  xeyli  azaldır.  Üçüncüsü, 
xərclərin  daha  uzun  müddət  ərzində  aparılması  (yayılması)  real  valyuta  məzənnəsinə  təzyiqləri 
azaldır və beləliklə Holland Sindromu narahatlıqlarını aradan qaldırır.
78
  
3.12.
 
Daimi gəlir yanaĢmasının vacib xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, DG ekvivalenti hətta 
neft  qiymətlərinin  kəskin  dəyiĢməsi  zamanı  dəyiĢmir.  Cədvəl  3.1-də  DG  metodologiyasının 
faydaları  göstərilir.  DG  proqnozlarda  qiymət  dəyiĢmələrinin  təsirini  rəvanlaĢdırmaqla  neft 
qiymətlərində gələcək meyllər barədə qərar qəbul edənlərin proqnozlarını kəmiyyətlə ifadə edir. 
Cədvəl 3.1-də qeyd olunur ki, əgər neft gəlirləri 2007-ci ilin qiymətləri ilə hər barrel üçün 55-60 
ABġ dolları ətrafında qalsa, Azərbaycan 2007-ci ilin qiymətləri ilə illik olaraq 7,5 milyard ABġ 
                                                 
78
 2003-Dövlət Xərclərinin Təhlili neft gəlirlərinin paylanmasının digər yanaĢmalarının məziyyətlərini müzakirə 
etmiĢdir. Bu hesabat özünün baĢlanğıc nöqtəsi kimi hökumət tərərindən artıq seçilmiĢ strategiyanı baĢlanğıc nöqtəsi 
kimi götürür və onun həyata keçirilməsi barədə məsləhət verir.  
Cədvəl 3.1: Neft qiyməti ssenariləri (cari qiymətlərlə), Daimi Gəlir (DG) hesablamaları və 
real orta qiymətlər  
 
Neft qiyməti ssenariləri
 
 
   
2007-ci ildə 
 
Dollar üzrə DG 
 
(AZN) 
 
 
 
 
 
2008
 
 
 
 
 
2009
 
 
 
 
 
2010
 
 
 
 
 
2011
 
 
 
 
 
2015
 
 
 
 
 
2020
 
 
 
 
 
2030
 
 
 
20
 
10
 
-
 
30
 
 
 
Ort. Nom
 
 
 
20
 
10
 
-
 
30
 
 
 
Ort. 
 
Real
 
*
 
 
 
I. Ġyul 07 proqnoz 
 
 
 
7.7      (6.6)
 
 
 
108.1
 
 
 
105.5
 
 
 
98.5
 
 
 
92.5
 
 
 
75.3
 
 
 
77.1
 
 
 
81.1
 
 
 
80.2
 
 
 
64.5
 
 
 
II.  Okt 2008
 
-
  
böhranına qədər
 
 
 
7.5      (6.5)
 
 
 
97.5
 
 
 
70.0
 
 
 
81.3
 
 
 
82.1
 
 
 
83.7
 
 
 
85.8
 
 
 
90.2
 
 
 
85.9
 
 
 
68.8
 
 
 
III. Okt 2008-ə
 
qədər
 
-
  
gecikmə ilə
 
 
 
7.2   
 
   
 
(6.1)
 
 
 
95.0
 
 
 
60.0
 
 
 
65.0
 
 
 
70.0
 
 
 
83.7
 
 
 
85.8
 
 
 
90.2
 
 
 
84.2
 
 
 
67.4
 
 
 
IV.    Orta aĢağı
 
 
 
5.9      (5.1)
 
 
 
95.0
 
 
 
60.0
 
 
 
61.3
 
 
 
62.0
 
 
 
63.2
 
 
 
64.8
 
 
 
68.1
 
 
 
64.5
 
 
 
51.9
 
 
 
 V. 30
 
-
 
Illik
 
.
 
orta
 
 
 
4.3
 
      (3.4)
 
 
 
4.3
 
 
 
95.0
 
 
 
68.0
 
 
 
39.5
 
 
 
40.0
 
 
 
40.7
 
 
 
41.7
 
 
 
41.7
 
 
 
33.4
 
 
 
Mənbə
 
: Dünya Bankınıın Hesablamaları
 
 
 
Qeydlər
 
: (*) 2007-də 2010-2030 üzrə illik orta ABġ dolları ilə 
 
-
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  

---