World Bank Document

 121 
çıxarılması  ola  bilər.  Azərbaycanın  Büdcə  Sistemi  haqqında  Qanunu  dörd  illik  ortamüddətli 
büdcə  və  xərclər  parametrlərinin  hazırlanmasını  nəzərdə  tutur.  Ötən  bir  neçə  il  ərzində  onun 
həyata keçirilməsində əsas problem strateji xərclərin maksimal həddinin olmaması olmuĢdur.  
3.39.
 
Ortamüddətli  büdcə  xərclərinin  yuxarı  həddlərinin  müəyyən  olunması  ilə,  strateji 
prioritetləĢdirmə  daha  mənalı  olardı,  amma  yəqin  ki,  keçmiĢdəkinə  nisbətən  Prezident 
Aparatının  daha  çox  cəlb  olunması  tələb  olunacaq.  Təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələrin 
hökumətləri  büdcə  tərtibatı  dövri  ərzində  xüsusilə  böyük  xərc  təzyiqi  ilə  üzləĢirlər  və 
Azərbaycan  istisna  deyil.  Vəsaitlərin  paylanması  prosesinin  nizam-intizama  salınması  və  onu 
strateji  uyğunluq  və  səmərəliliyə  doğru  aparılması  məqsədilə  ölkənin  ən  böyük  qərarvermə 
qurumu  büdcə  dövrünün  erkən  mərhələsində  cəlb  olunmalıdır.  Prezident  Aparatının  cəlb 
olunması tələb olunur ki, (i) ortamüddətli xərclərin yuxarı həddlərinin uyğunluğu təsdiq edilsin 
(NQGĠUMS  və  digər vergi  və qeyri-vergi  gəlirlərinin  əsasında) və  (ii) büdcə prioritetləri erkən 
mərhələdə  muəyyən  olunsun.  Ölkənin  yüksək  siyasi  rəhbərliyinin  bu  iĢə  cəlb  olunmasının  bir 
yolu  Prezident  Aparatının  rəhbərliyi  altında  yaradılan  Ġqtisadi  ġura  ola  bilər.  ġura  Prezidentə 
mütamadi  və  sistematik  Ģəkildə  məsləhətlər  verə  bilər.  ġuranın  üzvləri  BaĢ  Nazir,  Maliyyə 
Naziri,  Ġqtisadi  ĠnkiĢaf  Naziri,  Azərbaycan  Mərkəzi  Bankının  Sədri,  Azərbaycan  Dövlət  Neft 
Fondunun Ġcraçı Direktoru və Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Sədri ola bilər. ġuranın üzvləri 
strateji  məsələlər  üzrə  Prezidentə  məsləhət  verə  bilər  və  bu,  cari  makroiqtisadi  tələblərə  və 
NQGĠUMS tərəfindən nəzərdə tutulan nizam-intizama uyğun olaraq Prezident Aparatına strateji 
prioritetlər  və  xərclərin  tarazlaĢdırılmasına  dair  büdcə  prosesinin  erkən  mərhələsində  qərar 
verməyə  imkan  yarada  bilər.  Illik  büdcə  prosesinə  gəldikcə,  Prezident  büdcə  prosesinin  erkən 
mərhələsində  ġura  ilə  görüĢdükdən  sonra  ortamüddətli  makroiqtisadi  parametrlər  üzrə  (növbəti 
dörd il üçün neft gəlirlərinin xərclər səviyyəsi və xərclərin prioritetləri daxil olmaqla) qərar qəbul 
edib, onu təsdiq edə bilər və ġura üzvlərinə sektorlar üzrə xərclərin maksimum həddləri barədə 
tövsiyə  verə  bilər.  2008-ci  ilin  əvvəlində  Makroiqtisadi  Komissiyanın  yaradılması  ilə  Ġqtisadi 
ġura daha effektiv və əhəmiyyətli texniki dəstəklə fəaliyyət göstərə bilər.  
3.40.
 
XĠĠS, layihələrin qiymətləndirilməsi, büdcənin tərtibi, xarici və daxili audit kimi 
xərclərin  idarəolunması  sahəsində  islahatların  sürətləndirilməsinə  təcili  ehtiyac  var. XĠĠS-
in  yekunlaĢdırılması  və  layihələrin  qiymətləndirilməsi  sisteminin  formalaĢdırılmasından  baĢqa 
Azərbaycan  büdcə  planlaĢdırılması  sisteminin  islahatlarından  da  faydalanar  bilər.  Bu  islahatlar 
sektoral  və  qurumlar  səviyyəsində  ortamüddətli  xərclər  zərfini  (yuxarı  həddlərini)  müəyyən 
etməyə  imkan verə bilər (2008-ci  ilin  PEFA hesabatında  göstərildiyi kimi).  Hökumət  daxilində 
maliyyə  nəzarəti  və  audit  sistemlərinin  yaradılmasına  ehtiyac  duyulur  ki,  bunun  nəticəsində 
effektivlik  və  qanuna  riayət  təmin  olunsun.  Eyni  zamanda,  büdcə  prosesində  Milli  Məclisin 
rolunun  və  Hesablama  Palatasının  iĢinin  Ģəffavlığına  zərurət  yaranacaq.  Effektiv  dövlət 
xərclərinin vacib hissəsi tənzimləmədən baĢlayaraq icra olunana qədər müasir, ədalətli və Ģəffaf 
satınalma qaydalarına riayət etməkdir.
84
   
                                                 
84
 Ossowski, Villafuerte, Medas and Thomas (2008) –ın apardıqları empirik təhlil göstərir ki, bir çox ölkələrdə neft 
fondları  və  fiskal  qaydalar  daha  aĢağı    qeyri-neft  ilkin  balansla  assosiasiya  olunur,  lakin  bu  statistik  olaraq 
əhəmiyyətli səviyyədə deyil. Eyni zamanda daha geniĢ idarəetmə indeksləri göstərir ki, institusional keyfiyyət daha 
yüksək qeyri-neft balansı ilə əlaqəlidir. AraĢdırmada xərclərin keyfiyyətini və fiskal dayanıqlığı təmin etmək üçün 
institutlardan,  dövlət  maliyyəsinin  idarə  edilməsi  sistemlərindən  və  orta  müddətli  parametrlərdən  istifadə  edilməsi 
tövsiyə olunur. Bu sistemlər çərçivəsində Neft Fondları və fiskal qaydalar konstruktiv rol oynaya bilər. 

---

 122 
HaĢiyə 3.4: ƏlaqələndirilmiĢ iqtisadi idarəçiliyin nümunələri
*
 
Təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  və  hətta  siyasi  baxımdan  qeyri-sabitlik  tarixinə  malik  olan  ölkələrin  də  yaxĢı 
idarəçilik  sisteminin  yaradılması  imkanları  ola  bilər.  Çili,  Malayziya  və  Ġndoneziyanın  təcrübəsi  (ən  azı  Suxarto 
hökumətinin  birinci  onilliyi  ərzində)  yaxĢı  idarəçiliyi  dəstəkləyə  biləcək  bir  sıra  ümumi  amillərdən  xəbər  verir: 
birincisi, əkiz məqsədlər daĢımaq – inkiĢafı sürətləndirmək və iqtisadi və sosial sabitliyi qorumaq; ikincisi, bu cür 
məqsədlər  üzrə  kifayət  qədər  geniĢ  dəstək  bazasını  yaratmaq;  və  üçüncüsü,  təbii  ehtiyatlar  hesabına  formalaĢan 
vəsaitlərin  idarəedilməsi  üzrə  mürəkkəb  problemlərlə  məĢğul  olan  siyasətçilər  və  texniki  heyyət  arasında  yaxın 
əlaqəni qurmaq.  
 
Çilidə texniki imkanlar  ənənəvi olaraq  güclü olmuĢdur. 1970-ci illərin əvvəllərində ölkə həm ciddi  makroiqtisadi 
qeyri-sabitlik və sosial qütbləĢmədən əziyyət çəkirdi. Allende hökumətinin 1970-ci ildə seçilməsi və 1973-cü ilin 
sentyabrında  Pinoçetin  çevriliĢindən  sonrakı  müddət  xüsusilə  ağrılı  olmuĢdur;  1973-1975-ci  illərdə  istehlak 
qiymətləri  indeksi  3000  faiz  artmıĢdır;  bundan  sonra  1980-ci  illərin  əvvəllərindən  dərin  borc  böhranı  və  iqtisadi 
tənəzzül baĢ vermiĢdir. ĠĢsizlik səviyyəsi 1982-ci ildə 33%-ə çatmıĢdı. 1990-cı ildə mülki hökumətin hakimiyyətə 
qayıdıĢından  sonra  əvvəlki  iki  onilliyin  ağrılı  təcrübəsi  ümummilli  konsensusun  yaranmasına  gətirib  çıxarmıĢdır 
(təbii ehtiyatlar bumundan qaynaqlanan dağıdıcı böhranların və hərbi hökumətin qayıdıĢı üçün zəmin yarada bilən 
siyasi  qeyri-sabitliyin  qarĢısını  almaq  ətrafında).  Nəticədə  iqtisadi  sabitliyi  və  dövlət  borcunun  azaldılmasını 
dəstəkləyən geniĢ elektorat formalaĢmıĢdır. Bu konsensusun faydası Çili tərəfindən mis qiymətlərinin spiral Ģəkilli 
dəyiĢməsinə  cavabında  və  2005-ci  ildən  sonra  Mis  Stabilizasiya  Fondunda  kifayyət  qədər  ehtiyatların 
akkumulyasiya olunmasında əksin tapmıĢdır. 2008-ci il üçün xalis dövlət borcunun ÜDM-də çəkisi mənfi 14 faizə 
qədər  azalmıĢdır.  Lakin,  bu  siyasətlərin  qorunub  saxlanılması  texniki  heyətdən  seçilmiĢ  (seçkilərdə  qalib  gəlmiĢ) 
siyasətçilərlə  görüĢmək  və  ifrat  dərəcədə  xərclərin  mümkün  nəticələrini  izah  etmək  üçün  davamlı  səylər  tələb 
etmiĢdir.  
        
Ġndoneziya, ən azı Suxarto hakimiyyətinin ilk dövründə ehtiyatlı və çevik makroiqtisadi idarəçilik modelinin digər 
nümunəsidir – makroiqtisadi siyasət heç bir fondun olmadığı, qeyri-Ģəffav və hətta fiskal qaydaların pozulması ilə 
həyata  keçirilmiĢdir.  Pinoçetdən  sonrakı  Çilidə  olduğu  kimi,  Suxarto  Hökuməti  hakimiyyətə  sabitlik  Ģüarları 
altında  gəlmiĢdir.  Suxartonun  ―idarə  edilən  demokratiyasının‖  son  illəri  olduğca  qalmaqallı  olmuĢdur  (―düyü 
üsyanı‖  və  etnik  qarĢıdurmalar  daxil  olmaqla).  1975-ci  ildə  baĢ  verən  Petramina  böhranı  (milli  neft  Ģirkəti) 
Hökumətin ehtiyyatlılığını gücləndirmiĢ və texniki heyyətə etimadı artırmıĢdır (―Berkeley Mafiyası‖ kimi tanınmıĢ 
güclü  iqtisadi  müĢavirlər  komandası)
85
.  Bu  komanda  sübut  etdi  ki,  o,  siyasəti  formalaĢdırmaq  üçün  həm  ardıcıl, 
həm  də  çevik  mövqeyə  malikdir.  1974-1981-ci  illərin  neft  bumu  ərzində  hökumət  formal  olaraq  tarazlaĢdırılmıĢ 
büdcə  qanununa  sadiq  qalmıĢdır.  Bununla  belə,  ictimaiyyətə  və  parlamentə  açıqlama  etmədən  faktiki  xərclərin 
azaldılmasına  bürokratik  nəzarət  tətbiq  olunmuĢdur  ki,  bunun  nəticəsində  de-fakto  büdcədə  profisit  yaranmıĢ, 
valyuta ehtiyatları isə iki dəfə artmıĢdır. Ġndoneziya xərclər proqramlarını da böyük çevikliklə idarə edirdi. 1981-ci 
ildə  neft  qiymətlərinin  aĢağı  düĢdüyündən  sonra,  Hökumət  radikal  Ģəkildə  cavab  verərək  inkiĢafa  yönəldilmiĢ 
xərclərinə ciddi dəyiĢikliklər  etmiĢ, bəzi layihələri ləğv etmiĢ,  subsidiyaları  və  xərcləri  azaltmıĢ və devalvasiyanı 
həyata keçirərək real məzənnəni sabitləĢdirmiĢdir.  
 
BaĢqa  bir  uğur  nümunəsi  olan  Malayziya  sosial  sabitliyə  təhlükə  yaradan  iki  məsələ  ilə  üzləĢmiĢdir:  siyasi 
cəhətdən  dominant,  amma  iqtisadi  cəhətdən  zəif  olan  əhalinin  mövcudluğu  və  yaxud  gəlirlərin  ifrat  təkrar 
bölüĢdürülməsi  nəticəsində  iqtisadi  kollaps.  Bu  seçimlərin  heç  biri  cəlbedici  deyildi.  Bu  halda,  effektiv  iqtisadi 
idarəetmə  və  gəlirlərin  təkrar  investisiya  olunması  yolu  ilə  iqtisadi  artımı  stimullaĢdırmaq  və  Malaylar  üçün 
məĢğulluq imkanlarını artırmaq yeganə seçim yolu olmuĢdur.  
 
Təbii ki,  Çili, Ġndoneziya  və Malayziya  tamamilə  müxtəlif nümunələrdir, amma onların  bəzi oxĢar xüsusiyyətləri 
var  (sabitliyi  qorumaq  üçün  güclü  inad  və  ehtiyatların  idarə  edilməsində  risklərin  yaxĢı  qiymətləndirilməsi  daxil 
olmaqla). Digər oxĢar xüsusiyyət bu ölkələrin qeyri-neft ticari sektorlarında güclü elektoratın olmasından ibarətdir. 
Çilidə bu, mis qiymətlərinin aĢağı olduğu dövrdə inkiĢaf etmiĢ bir sıra digər təbii ehtiyatlar ixracatçıları olmuĢdur 
(aĢağıya  bax).  Malayziyada  isə  qalay  və  rezin  istehsalçıları  nüfuzlu  olmuĢdur.  Ġndoneziyada  kənd  təsərrüfatı 
sektoru  bənzər  strateji  rolu  oynamıĢdır,  çünki  kənd  yerlərində  gəlirlərin  və  sosial  sabitliyin  qorunmasında  onun 
əhəmiyyəti  böyük  olmuĢdur.  Çili,  Ġndoneziya  və  Malayziyadan  baĢqa,  Norveçdə  balıqçılıq  və  digər  qeyri-
                                                 
85
 Pertiamina Prezidentlə hərbi xidmətdən əlaqəsi olan Ģəxs tərəfindən idarə olunurdu, buna görə də Ģirkətin böhrana 
düçar olması zamanı onun səhmlərinin geri alınması 1 milyard ABġ dolları məbləğində vəsait tələb etdi.  

---