World Bank Document

 119 
qeyd  olunduğu  kimi,  ötən  dörd  il  ərzində  müdafiə,  ədliyyə  və  digər  idarəçilik  sektorları  cari 
xərclərdə  artımın  46  faizini  təĢkil  etmiĢdir,  amma  təhsil  və  səhiyyə  bu  artımın  yalnız  24 
faizindən  faydalanmıĢdır.  Gələcək  illərdə  dövlət  təhsil  və  səhiyyəyə  daha  çox  vəsait  ayırmaqla 
və  eyni  zamanda  müdafiə,  ədliyyə  və  digər  idarəçilik  sektorlarının  ümumi  xərclərdə  payını 
azaltmaqla tədricən bu meyli dəyiĢməlidir.  
3.33.
 
Orta  müddətli  investisiya  ehtiyacları  30  milyard  AZN  məbləğində  hesablanmıĢdır, 
hansı  ki,  növbəti  10  il  ərzində  ildə  3  milyard  AZN  (2007  qiymətləri  ilə)  investisiya 
qoymaqla  əhatə  oluna  bilər  (2008  daxil  olmaqla).
83
 Elektrik  enerjisi  sahəsində  tələbin  ildə 
təxminən  4.7  faiz  artması  gözlənildiyini  nəzərə  alaraq,    kifayət  qədər  elektrik  enerjisi  istehsalı 
imkanını  qorumaq  üçün,  2015-ci  ilə  qədər  illik  olaraq  4  milyard  ABġ  dollarına  qədər  yeni 
investisiyalar  tələb  olunur.  Su  layihələri  üçün  əlavə  3  milyard  ABġ  dollarının  xərclənəcəyi 
gözlənilir.  Qaz  və  nəqliyyat  Ģəbəkələrinin  təkmilləĢdirilməsi  üçün  daha  çox  investisiya  tələb 
olunacaq.  Xüsusilə,  2008-ci  ildən  sonra,  tranzit  dəhlizləri  və  Bakının  ətrafındakı  yollara  və 
həmçinin regional və yerli yollara investisiyaları (onların 45 faizinin istifadə müddəti bitmiĢdir) 
artırmaq tələb olunacaq. Qeyri-neft iqtisadiyyatının inkiĢafı üçün də bir sıra digər investisiyalar 
tələb olunacaq, xüsusilə irriqasiya sistemləri, məktəblərin təmiri və tikintisi, səhiyyə məntəqələri 
və MK-lərin mənzil təminatı üçün.  
3.34.
 
Gələcək  büdcələrə  təsirlər.  2005-2008-ci  illərdə  büdcənin  artırılması  gələcək  büdcə 
xərclərinə bir sıra təsirlər göstərir. Birincisi, xərclərin kəskin artırılması Hökuməti neft bumunun 
erkən  mərhələsindən  baĢlayaraq  yüksək  xərclər  ssenarisinə  ―bağlamıĢdır‖.  Bu  dinamika  ilk 
növbədə  maaĢ  və  transferləri  nəzərdə  tutur  ki,  bu  da  elementar  büdcə  proqnozlaĢdırılmasına 
uyğun  olaraq  qeyri-neft  ÜDM-ə  nisbətən  sabitlik  tələb  edir.  Eyni  zamanda,  mal  və  xidmətlərə 
xərclər  də  əhəmiyyət  kəsb  edir,  çünki  onlar  Hökumətin  irimiqyaslı  investisiya  proqramının 
reallaĢdırılması üçün vacibdir.  
3.35.
 
Gəlirlər  tərəfində  Hökumət  alıcılıq  qabiliyyətinin  itirilməsindən  əziyyət  çəkə  bilər, 
çünki  (a)  orta  müddət  baxımından  daha  aĢağı  inflyasiya  ―inflyasiya  vergilərini‖  azalda  bilər  və 
(b)  Azərbaycan  özəl  sektor  üçün  daha  əlveriĢli  siyasət  tətbiq  etsə  vergi  bazası  ―darala‖  (azala) 
bilər.  Bir  sahədə  Azərbaycan  qənaət  edə  bilər  ki,  bu  da  enerji  subsidiyalarıdır  (2008-ci  ildən 
baĢlayaraq sayğaçlaĢdırma və yığımların artırılması sahəsində irəliləyiĢləri nəzərə alaraq). Fəsil 
1-də  göstərilir  ki,  2008-ci  ilin  büdcəsinə  əlavələri  nəzərə  alaraq  Azərbaycan  iqtisadiyyatı  çox 
güman  ki,  ifrat  dərəcədə  qızacaq  (overheat).  Əgər  belədirsə,  Azərbaycan  ölkəyə  xarici  valyuta 
axınlarını məhdudlaĢdırmalıdır. Absorbsiya qabiliyyətini və idxalı artıran digər siyasət alətlərinin 
olmadığı  Ģəraitdə  Azərbaycan  dövlət  xərclərini  əhəmiyyətli  dərəcədə  azaltmalıdır  (qeyri-neft 
ÜDM-ə nisbətən).  
 
E.
 
Ġ
NSTITUSIONAL STRUKTURLAR
,
 BÜDCƏNIN IDARƏ OLUNMASI VƏ XƏRCLƏRIN 
TƏSIRININ MAKSIMALLAġDIRILMASI 
 
3.36.
 
2002-2003-cü  illərdəki  vacib  səylərdən  sonra  dövlət  xərclərinin  effektivliyinin 
artırılmasına  yönəldilmiĢ  islahatlar  sahəsində  məhdud  irəliləyiĢ  müĢahidə  olunmuĢdur. 
                                                 
83
 Bu yuxarıda tövsiyə olunan maliyyə senarisinə uyğundur. 

---

 120 
2005-2008-ci  illər  ərzində  Azərbaycan  xərclərini  dörd  yarım  dəfə  artırsa  da,  xərclərin  effektiv 
idarəolunması  sistemi  kimi  vacib  komponent  qurulmamıĢdır.  Xərclərin  sürətlə  artırılması 
məhdudlaĢdıqca  bu  kimi  sistemlərin  əhəmiyyəti  artır.  Azərbaycanın  Xəzinədarlıq  Ġnformasiya 
Ġdarəetmə  Sistemi  (XĠĠS)  altıncı  ildir  ki,  yaradılmaqdadır,  investisiyaların  qiymətləndirilməsi 
sistemi  isə  hələ  hazırlanma  mərhələsindədir.  2008-ci  il  PEFA  araĢdırması  Azərbaycandakı 
sistemi  büdcə  xərclərinin  icrası  sahəsində  kifayət  qədər  yüksək  qiymətləndirmiĢdir,  lakin 
prioritetləĢdirmə və orta müddətli investisiya büdcəsinin hazırlanması sahəsində çatıĢmazlıqların 
olduğunu  göstərmiĢdir.  2008-ci  ilin  CPAR  hesabatı  cari  dövlət  satınalma  sistemində  subyektiv 
qərar  vermək  üçün  çoxlu  imkanların  olduğunu  vurğulayıb  (xüsusilə  məhdudlaĢdırıcı  satınalma 
praktikasının  tətbiqi,  tender  iĢtirakçılarının  sayının  məhdudlaĢdırılması,  qeyri-səmərəli 
mərkəzləĢdirilmiĢ qərar qəbul etmək proseduru).   
3.37.
 
Azərbaycan  hökuməti  büdcəyə  daha  çox  strateji  məzmun  əlavə  etməlidir  –  beĢ 
yaxud on illik ətraflı strateji çərçivə sənəd faydalı olardı Azərbaycanın ölkənin orta və uzun 
müddət  baxımından  inkiĢafı  ilə  bağlı  baxıĢları  kifayyət  qədər  çoxdur  və  onlar  vəsaitlərin 
mənbəyi  baxımından  uzlaĢdırılıb.  Bu  baxıĢlar  Neft  və  Qaz  Gəlirlərinin  Ġdarə  Olunması  üzrə 
Uzun  Müddətli  Strategiyada  (NQGĠUMS),  Yoxsulluğun  Azaldılması  və  Ġqtisadi  ĠnkiĢaf  üzrə 
Dövlət  Proqramında  (YAĠĠDP  2003-2005  və  YAĠĠDP  II  2008-2015)  və  Regionların  Sosial-
Ġqtisadi  ĠnkiĢafı üzrə Dövlət Proqramında (RSĠĠDP 2004-2008) əksini tapıb. Bu proqramlardan 
ortaya  çıxan  baxıĢlar  Fəslin  2-də  göstərilib.  Proqramlarda  müəyyən  olunan  məqsədlər 
Azərbaycana  daha  yaxĢı  xidmət  edər,  əgər  (i)  məqsədlər  vahid  strateji  sənəddə  icmallaĢdırılsa 
(layihələr  üzrə  təfərrüatlı  olmaq  vacid  deyil,  lakin  fəaliyyətin  ümumi  istiqamətləri  və 
prioritetlərin  maliyyələĢdirilməsi  məsələləri  müəyyən  olunmalıdır),  (ii)  BXĠ-lər  və  özəl 
investisiyalar daxil olmaqla maliyyə məqsədləri və büdcə öhdəlikləri sənədə daxil edilsə və (iii) 
vahid sənəd Prezident tərəfindən təsdiq olunsa və bütün Dövlət Proqramlarının istinad sənədinə 
çevrilsə  (strateji  prioritetlər  və  maliyyə  hədəfləri  göstərilməklə).  Büdcə  vəsaitlərinin 
xərclənməsinin  effektivliyi  barədə  Hökumətlə  ictimaiyyət  arasında  müzakirələrin  yaradılması 
məqsədilə  hökumət  və  ictimaiyyətin  fikirlərini  nizam-intizama  salmaq  üçün  maliyyə 
məhdudiyyətlərinin  tətbiqi  yeganə  yoldur.  Xərclərin  prioritetləĢməsi  tələb  olunarsa,  qlobal 
böhran  zamanında  gücləndirilmiĢ  əlaqələndirmə  xüsusilə  dəyərli  olacaq.  Yuxarıda  göstərilən 
misallar ona dəlalət edir ki, hətta ciddi hökümət səylərinə baxmayaraq inkiĢaf nəticələrinin hasil 
olmasında  təsisat  xarakterli  sıxıntılar  olur  və  onların  çözülməsi  üçün  yüksək  səviyyəli 
əlaqələndirməyə  ehtiyac  var.    Bir  çox  Avropa,  Asiya  və  Latın  Amerika  ölkələri  bütünlüklə 
hökümət üçün orta müddətli prioritetləri və əsas siyasətləri (və bəzən maliyyələĢdirməni) özündə 
ehtiva  edən  bir  mövzu  üzərində  qurulmuĢ  vahid  bir  sənədin  olmasının  faydasını  görüblər.  Belə 
bir çərçivə sənəd daxilində sektor üzrə strateji planlar (yaxud Dövlət proqramları) hazırlanır və 
prioritetləĢdirilir. 
3.38.
 
Azərbaycan NQGĠUMS-in icrasını gücləndirmək məqsədilə fiskal qaydadan istifadə 
edə bilər ki, bu da neft gəlirlərinin xərcləməsinə DG yanaĢmasının tətbiqilə həyata keçirilə 
bilər.  Təbii ki, proqramların iĢlənməsi və icra olunmasının səmərəliliyi neft gəlirlərinin istifadə 
olunmasında  yalnız  sərt  büdcə  mədudiyyətlərinin  tətbiqilə  təmin  oluna  bilər.  Bu  NQGĠUMS-lə 
bağlı  Prezident  Fərmanına  əlavə  və  dəyiĢiklik  etmək  yolu  ilə  edilə  bilər  ki,  orada  orta  müddət 
dövründə neft gəlirlərindən xərclənə bilən maksimal məbləğ göstərilsin (müəyyən dövrdən sonra 
neft  ehtiyatları  və  yeni  neft  qiymətləri  haqqında  məlumata  əsasən  xərclərin  maksimal  həddi 
yenidən  nəzərdən  keçirilə  bilər).  NQGĠUMS-in  gücləndirilməsinə  yönəldilmiĢ  digər  yanaĢma 
NQGĠUMS  haqqında  yeni  və  yaxud  yenidən  baxılmıĢ  Fərmanın  müzakirə  üçün  Milli  Məclisə 

---