World Bank Document

 107 
dolları qazanacaq. Tarixən, 2007-ci il dolları ilə neftin qiyməti ötən 30 il üçün hər barel üzrə 33 
ABġ  dolları,  ötən  10  il  üçün  isə  hər  barel  üzrə  39  ABġ  dolları  təĢkil  etmiĢdir.  Bu  günkü  neft 
qiymətlərinin  uzun  müddətli  proqnozu  tarixi  qiymətlərdən  qat-qat  yuxarıdır.  Amma  qlobal 
böhran  dərinləĢdikcə  və  OPEC-in  davranıĢından  asılı  olaraq  bu  rəqəmlər  əhəmiyyətli  Ģəkildə 
dəyiĢə  bilər.  Əgər  2010-2030-cu  illərdə  qiymətlər  hər  barrel  üçün  təxminən  52  ABġ  dollarına 
düĢsə,  DG  illik  olaraq  5,9  milyard  ABġ  dolları  olacaq  (2007-ci  ilin  qiymətləri  ilə);  əgər 
qiymətlər  2010-2030-cu  illər  üçün  33  ABġ  dollarına  düĢsə,  DG  illik  olaraq  4,5  milyard  ABġ 
dolları olacaq (2007-ci il qiymətləri ilə). Cədvəl 3.1-də DG ekvivalentin ABġ dolları və AZN-lə 
(hər  ikisi  2007-ci  il  qiymətləri  ilə),  cari  ABġ  dolları  ilə  seçilmiĢ  illər  üzrə  neft  qiymətlərinin 
proqnozları  və  proqnozlaĢdırılan  dövr  üçün  orta  neft  qiymətləri  (2007-ci  il  ABġ  dolları  ilə) 
göstərilib.  
3.13.
 
Qlobal  böhran  ortamüddətli  büdcə  tərtibatı  üçün  problem  yaradır.  Bu  hesabatın 
hazırlanması  zamanı  5,9  milyard  ABġ  dolları  səviyyəsində  DG  məbləği  (2007-ci  il  ABġ 
dolları  ilə)  tövsiyə  olunmuĢdur.  Diaqram  3.3-də  1960-cı  ildən  bəri  tarixi  neft  qiymətləri 
göstərilir və  2008-ci  ilin  oktyabrından sonrakı  müddət  üçün 3 ssenari nümayiĢ  etdirilib.  Birinci 
ssenari  2010-cu  ildən  sonra  maliyyə  böhranından  əvvəl  olduğu  kimi  eyni  uzunmüddətli  qlobal 
tələbin  olacağını  güman  edir, amma böhranın  nəticəsi  olaraq 2009-cu ildə tənəzzülün  olacağını 
göstərir.  Bu,  Cədvəl  3.1-də  II  ssenaridir  və  2008-ci  ilin  dekabrında  Dünya  Bank  və  ABġ 
Hökumətinin  Enerji  Məlumatı  Ġdarəsinin  (EIA)  məlumatlarına  əsaslanır.  Ən  aĢağı  ssenari  – 
Cədvəl  3.1-də  V  ssenari  –  30  illik  tarixi  ortalamaya  əsaslanır  (1978-2007).  Orta  ssenari  bu 
hesabatın aĢağı və yüksək ssenarilərinin arasındadır, cədvəl 3.1-də IV ssenaridir. Neft qiymətinin 
proqnozlarını  tövsiyə  etmək  bu  hesabatın  məqsədi  olmasa  da,  o,  maliyyə  xərclərini 
əsaslandırmaq üçün münasib bir DG-inin nə olduğunu əhatə etməlidir. Bu hesabatın hazırlandığı 
vaxtda dünya iqtisadiyyatında qeyri-
müəyyənlik  olduğu  üçün,  əməliyyat 
proqnozu  kimi  ―AĢağı-Orta‖  ssenari 
təklif  olunur.  Həmin  ssenarinin  DG 
ekvivalenti 2007-ci ildə  ABġ dolları 
ilə  5,9  milyard  təĢkil  edir.  Qlobal 
böhranın  cərəyan  etdiyi  ilə  bağlı 
qeyri-müəyyənlik 
və 
neft 
qiymətlərinin 
artmasını 
nəzərə 
alaraq  Hökumət  DG  ekvivalentinin 
dövrü olaraq həyata keçirə bilər.  
3.14.
 
Əgər  Hökumət  illik  5,9 
milyard  ABġ  dolları  məbləğində 
(2007-ci  il  qiymətləri  ilə)  daimi 
gəlir ekvivalentini qəbul etsə, o bu 
məbləği  ictimaiyyətin  diqqətinə 
çatdırıb  Neft  Fondunun  vəsaitləri 
üçün 
5 
illik 
(2013-ə 
qədər) 
təxminən  35  mlrd.AZN  (2007-ci 
ilin  qiymətlərilə)  həcmində  hədəf  müəyyən  edə  bilər  və  qeyd  olunan  dövrdən  sonra  DG 
ekvivalenti  yenidən  nəzərdən  keçirilə  bilər.  Əgər  Azərbaycan  illik  olaraq  5,9  milyard  ABġ 
dolları xərcləyərsə, (sabit 2007-ci il ABġ dolları ilə), NF-ın aktivləri 2013-cü ildə təxminən 40 
Diaqram 3.3: Neft qiymətləri 1960-2030–Oktyabr 
2008-ə qədər faktiki və ondan sonrakı müddət üçün 
proqnozlar (2007-ci il ABġ dolları ilə) 
 
 
Mənbə: Dünya Bankının hesablamaları 
 
0
 
10
 
20
 
30
 
40
 
50
 
60
 
70
 
80
 
90
 
100
 
60
 
65
 
70
 
75
 
80
 
85
 
90
 
95
 
00
 
05
 
10
 
15
 
20
 
25
 
30
 
0
 
10
 
20
 
30
 
40
 
50
 
60
 
70
 
80
 
 
100
 
0kt. 2008-ə qədər, normal gecikmə ilə
 
Orta aĢağı
 
30 illik orta göstərici
 

---

 108 
milyard manata çata bilər (aĢağıdakı C bölməsində təsvir olunan Ģərtlər daxilində). Əgər NF-da 
bu məbləğdən daha çox (daha az) vəsait toplanarsa, DG səviyyəsi 3-5 il intervalla yuxarı (və ya 
aĢağı)  doğru  korreksiya  oluna  bilər.  Hökumət  analitikləri  DG  ekvivalentini  tez-tez  hesablaya 
bilsələr də (və hesablamalı olsalar da), xüsusilə qlobal qeyri-müəyyənlik zamanı, ölkə rəhbərliyi 
xərc  zərflərində  böyük,  qəfil  artımlar  etməkdən  çəkinməlidirlər,  çünki  o,  makrosabitliyə  və 
səmərəliliyə  təsir  edə  bilər.  Bundan  baĢqa,  yuxarıda  göstərildiyi  kimi,  DG  ekvivalenti  gələcək 
gəlirlərin dəyiĢkənliyinə ―qeyri-elastikdir‖ (uzunmüddətli perspektivdə ―qeyri-elastiklik‖ daha da 
artır). 
3.15.
 
NQGĠUMS  və  DG  yanaĢması  tətbiq  olunmalıdır.  2004-cü  ilin  dekabrında  qəbul 
edilmiĢ  Prezident  Fərmanı  neftdən  gələn  fiskal  vəsaitlərin  uzunmüddətli  istifadəsi  üzrə  birinci 
prinsip kimi müəyyən edir ki,  
 ―Neft  və  qaz  gəlirlərindən  uzunmüddətli  xərclərin  miqdarını  proqnozlaĢdırarkən  baza 
kimi  sabit  real  xərclər  prinsipindən  istifadə  olunur  və  strategiyanın  əhatə  etdiyi  müddət 
ərzində xərclər üzrə illik həddlər müəyyən olunur.‖ 
Strategiyada həmçinin qeyd olunur ki, hökumət neft bumunun erkən mərhələsində real xərclərin 
miqdarından daha çox xərcləyə və neft bumunun sonrakı mərhələsində xərclərlə müvafiq olaraq 
korreksiya  apara  bilər.  Qlobal  maliyyə  böhranından  əvvəlki  dövr  fiskal  qaydanın  tətbiqi 
ehtiyacını  nümayiĢ  etdirmiĢdir,  çünki  iki  rəqəmli  artım  templərinə  baxmayaraq,  daha  çox 
xərcləmə  təzyiqləri  bəzi  xoĢagəlməz  makroiqtisadi  nəticələrə  səbəb  olmuĢdur  (1-ci  fəsildə 
müzakirə  olunmuĢdur).  Qlobal  maliyyə  böhranının  ortasında  fiskal  qayda  dövlət  xərclərinin 
kəskin  azalmasının  qarĢısını  ala  bilər  (xərclərin  azaldılması  dövlət  investisiyalarının  icrasında 
qeyri-səmərəliliyi  artıra  və  çox  güman  ki,  mənfi  makroiqtisadi  nəticələrə  gətirib  çıxara  bilər). 
Hər  iki  halda,  büdcə  qərarlarının  uzunmüddətli  fiskal  strategiya  ilə  uyğunlaĢdırılmasını  və 
HaĢiyə 3.1: Daimi Gəlirin Hesablanması
 
Daimi gəlirin hesablanması iki mərhələdən ibarətdir: birincisi, proqnozlaĢdırılan neft gəlirlərinin diskontlaĢdırılmıĢ dəyərini 
hesablamaq,  ikincisi  isə  real  ifadədə  daim  dəyiĢməz  qalmaqla  hansı  gəlir  səviyyəsinin  eyni  diskontlaĢdırılmıĢ  dəyəri  əldə 
etməyə imkan verəcəyini hesablamaq. Parametrlərin dəyəri dəyiĢdirilə bilər, lakin yaxĢı baĢlama nöqtəsi risk premiumunun 3 faiz 
səviyyəsində, r
s
 
= 3 faiz (ABġ-ın uzunmüddətli real faiz dərəcəsi (2 faiz) üstəgəl Azərbaycanın ölkə riski üçün 1 faiz), p = 2,5 faiz 
(ABġ-ın  uzunmüddətli  inflyasiya  dərəcəsinə  bərabər).  Beləliklə  i
R 
=  8,5  faizdir.  Dünya  Bankının  hesablamaları  proqnozlaĢdırılan 
gəlirlərə uyğundur və göstərir ki, Azərbaycan ildə 7,7 milyard  ABġ dolları həcmində vəsait xərcləyə bilər (2007-ci ilin dolları ilə) 
ki, bu da 2007-ci ilin ÜDM-in 31 faizi və ya qeyri-neft ÜDM-in 69 faizinə bərabərdir.  
 
Addım 1 : 
               
r        
P
i
oil
 O
i 
NPV
0  
= 
∑  
 
         
i=0   
 
(1+i
R
)i 
 
Addım 2: 
PI
o 
 =  r
s 
 * NPV
0 
PI
ı 
 =  r
s 
 * NPV
0
  * (1+ p) „  
   ilə 
r
s
  = i
s  
-  p 
r
R
  = i
s  
+  p + risk premium 
 
 
Ġzahı:  
NPV
0 
 = gələcək neft gəlirlərinin cari xalis dəyəri 
P
i
oil
  = neftin barrelin cari dollar qiyməti 
O
i     
= i ilində istehsal həcmi  
r
R      
= risk premiumu ilə bağlı diskont dərəcəsi 
p  = uzunmüddətli inflyasiya dərəcəsi 
r
s
  = qeyri-müəyyənliyin olmaması halında real faiz dərəcəsi 
T  neft ehtiyatlarının bitdiyi ildir 

---