87
Şəkil 3.3-də verilən əyri xətlər verilmiş sərhədlərdə iki resurs
növünün fasiləsiz lakin qeyri-təkmil əvəzedilməsinə müvafiqdir. Bu cür
asılılıq Kobba-Duqlas istehsal funksiyası adlanır.
Lakin təcrübədə sərt şəkildə resursların bir-birini sərt
tamamlayan
kimi və ya Leontev istehsal funksiyası kimi çıxış edən
istehsal funksiyalarına da rast gəlinir. Bu hal şəkil 3.4-də verilib. Burada
izokvantalar düzbucaqlı şəkilini alır ki, bu da koordinat oxlarına paralel
tərəflərə malikdir. Q
1
və Q
2
düz bucaqlar yüksəkliyi verilmiş məhsul
həcmini təmin edən həmin iki resurs növünün minimal mümkün
vəhdətinə kombinasiyasına müvafiqdir. K və ya T – resurslarının
sonrakı yüksəlişi məhsul buraxılışı artmadan izokvantaların düz
bucaqlarının tərəfləri üzrə hərəkətinə gətirib çıxarır.
Müxtəlif zaman dövrlərində resursların vəziyyəti dəyişilə bilər.
Aşağıdakı dövrlər fərqləndirilir:
- Ani dövr – bütün istehsal amillərinin sabit qaldığı istehsal
dövrü;
- qısa (və ya qısamüddə tli) dövr – bəzi istehsal amillərinin sabit,
digərlərinin isə dəyişdiyi istehsal dövrü;
- uzunmüddətli dövr – bütün istehsal amillərinin dəyişdiyi
istehsal dövrü.
Uzunmüddətli dövrdə orta xərclərin baxılması xüsusi maraq
doğurur. Iş ondan ibarətdir ki, uzunmüddətli dövr ərzində müəssisə
miqyas və ya istehsalın, digər xarakterik parametrlərini dəyişdirə bilər.
Müəssisə fəaliyyətinin hər bir vəziyyəti və miqyası üçün özünün
«xərclər-istehsal həcmi» xətti qurula bilər. Bu uzunmüddətli dövrdə
müəssisənin inkişaf xətti xüsusi orta xərclər əyrilərinin яйриси kimi
qurulur.
Я
К
Г
2
Г1
Г
2
Г1
88
Шякил 3.4. Ресурсларын сярт тамамлайыжылары цчцн изоквантлар
Istehsal xərclərinin uçotuna nəzərlənmiş metodlar ilk növbədə
məhsulun maya dəyərini müəyyən etməyə imkan verir. Dünya
təcrübəsində maya dəyərin çıxış hesablaması üçün iki müxtəlif metod
tətbiq edilir:
- tam xərclərin uçotu;
- hədd xərclərin uçotu.
Tam xərclərin uçotu xərclərin əmələgəlməsi mənşəyindən asılı
olmayaraq onların hamısının tam ödənilməsini təmin edir və verilmiş
situasiya üçün maksimal mənfəətin əldə edilməsi imkanını verir. Lakin
bu zaman xərclərin aşağı salınması yolları aşkar edilmir və qiymətə təsir
edən amillərin diferensiallaşmış uçotu həyata keçirilmir. Qərbdə
«standart-kost» metodu
kimi adlanan normativ xərclər metodu üzrə
qiymətəmələgəlmə ayrıca araşdırılma keyfiyyətinə malikdir. Bu metod
məhsul vahidinə hesabda normativ xərclərdən istifadəni nəzərdə tutur.
Istehsalın faktiki xərcləri normativ göstəriciləri üstələməməlidir.
Qərbdə xərclərin birbaşa uçotu metodu da geniş tətbiq edilir. O,
«Direkt-kostinq» («marcinal-kostinq»)
adını almışdır. Bu metod istehsal
həcminin dəyişməmiş xərclərin dəyişməsinə təsirini nəzərə alır. Hər bir
qeyd olunan metod qarşılıqlı əvəz ediləndilər və eyni bir xərcləri nəzərə
alır.
Qiymətəmələgəlmə üçün hədd və ya marcinal xərclərdən
istifadə verilmiş bazar situasiyasında istehsalı daha rentabelli olan
məhsul növlərini aşkar etməyə imkan verir. Həqiqətdə isə sabit xərclər
konkret məhsul növləri üzrə bölüşdürülmürlər. Onlar ümumzavod
xərclərinə aiddirlər və müəssisənin mənfəəti hesabına silinirlər. Hədd
xərcləri konkret məhsul növünün istehsalına çəkilən xərcləri xarakterizə
edir. Deməli, nəticə olaraq hədd xərclərinə nəzərlənərək istehsal
proqramını elə şəkildə dəyişmək olar ki, azrentabelli məhsulu daha
rentabelli məhsulla əvəz etmək mümkün olsun.
Marcinal (hədd) xərclərinin köməyilə məsələn bu və ya digər
texnologiyadan istifadənin məqsədyönlüyünü müəyyən etmək, kapital
qoyuluşların zəruriliyini qiymətləndirmək, bu və ya digər məhsulun
istehsal həcminin dəyişməsini müəssisənin potensial mənfəətinə təsirini
aşkar etmək olar.
89
§3.2.XƏ RCLƏ RIN MÜXTƏ LIF NÖVLƏ RI VƏ ONLARIN
KALKULYASIYASI
Indiki zamanda istehsal xərclərinin təhililinə iki yanaşma
təcrübədə mövcuddur.
Birinci yanaşma, mühasibat yanaşma adlanır və tətbiq (istehlak)
edilən resursların onların xalis pul ilə ifadəsində uçotunu nəzərdə tutur.
Ikinci yanaşma iqtisadi və ya sahibkar yanaşması adlanır və
ondan ibarətdir ki, məhsula qiymətin təyin edilməsi zamanı mühasibat
xərclərindən başqa, eləcə də digər amillər də nəzərə alınmış olsun.
Məhsulun maya dəyərinə aid edilən mühasibat xərcləri – bu
məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclərin siyahısıdır. Vergiyə cəlb
etmə zamanı onun uçota (nəzərə) alınması qaydası qanunvericiliklə
reqlamentləşir.
Sahibkarlıq xə rclə ri
mühasibat xərclərini, eləcə də bazarda
verilmiş əmtəənin poziüionirovanie Məqsədyönlü edən xərcləri də daxil
edir. Sonunculara xüsusi halda aiddir:
- orta sahibkar mənfəəti;
- ƏDV-a müəssisə qiymətindən əlavə qoyularsa;
- aksiz yığımları (əgər verilmiş əmtəə aksizə cəlb olunandırsa);
- gömrük rüsumları (əgər müəssisə öz məhsulunu ixrac edirsə);
- alternativ xərclər, yəni verilmiş məhsulun xeyrinə edilmiş
seçimlə bağlı olan maliyyə itkisi, bu da ki, malik olunan resursların
alternativ istifadəsinin mümkünlüyünü istisna edir.
Alternativ xərclər aşkar və ya qeyri-aşkar xarakter daşıya bilər.
Aş kar alternativ xə rclə r
– bu, müəssisənin əldə etdiyi resurslara
görə birbaşa pul tədiyyələridir. Resurslara – xammal, yanacaq, enerci,
nəqliyyat, işçilərin əmək haqqısı və s. aiddir.
Qeyri-aş kar alternativ xə rclə r
– bu müəssisə mülkiyyətçisinin
(sahibinin) mülkiyyətində olan resurslardan istifadə xərcləridir. Bu
xərclər (xarici tədiyyələr deyildir) mühasibatçılıq tərəfindən – vasitəsilə
həyata keçirilən. Bu da müəssisənin sahibinin (sahiblərinin) əmək
haqqının istehsalda istifadə edilən texnologiya, avadanlıq və ya
sahibinin patentləri üzrə ödəmələr və s. aiddir.
Beləliklə, mühasibatlıq xərcləri ancaq mühasibatçılıq
sənədləşmələri üzrə pul tədiyyələri şəklində keçən ancaq aşkar xərcləri
Dostları ilə paylaş: |