А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

87

Şəkil  3.3-də  verilən  əyri  xətlər  verilmiş  sərhədlərdə  iki  resurs 

növünün fasiləsiz  lakin qeyri-təkmil əvəzedilməsinə müvafiqdir. Bu cür 

asılılıq Kobba-Duqlas istehsal funksiyası adlanır.  

Lakin  təcrübədə  sərt  şəkildə  resursların  bir-birini  sərt 

tamamlayan

  kimi  və  ya  Leontev  istehsal  funksiyası  kimi  çıxış  edən 

istehsal funksiyalarına da rast gəlinir. Bu hal şəkil 3.4-də verilib. Burada 

izokvantalar düzbucaqlı şəkilini alır ki, bu da koordinat oxlarına paralel 

tərəflərə  malikdir.  Q

1

  və  Q

2

  düz  bucaqlar  yüksəkliyi  verilmiş  məhsul 

həcmini  təmin  edən  həmin  iki  resurs  növünün  minimal  mümkün 

vəhdətinə  kombinasiyasına  müvafiqdir.  K  və  ya  T  –  resurslarının 

sonrakı  yüksəlişi  məhsul  buraxılışı  artmadan  izokvantaların  düz 

bucaqlarının tərəfləri üzrə hərəkətinə gətirib çıxarır. 

Müxtəlif zaman dövrlərində resursların vəziyyəti dəyişilə bilər. 

Aşağıdakı dövrlər fərqləndirilir: 

-    Ani  dövr  –  bütün  istehsal  amillərinin  sabit  qaldığı  istehsal 

dövrü; 

- qısa (və ya qısamüddətli) dövr – bəzi istehsal amillərinin sabit, 

digərlərinin isə dəyişdiyi istehsal dövrü; 

-  uzunmüddətli  dövr  –  bütün  istehsal  amillərinin  dəyişdiyi 

istehsal dövrü. 

Uzunmüddətli  dövrdə  orta  xərclərin  baxılması  xüsusi  maraq 

doğurur.  Iş  ondan  ibarətdir  ki,  uzunmüddətli  dövr  ərzində  müəssisə 

miqyas  və ya istehsalın, digər xarakterik parametrlərini dəyişdirə bilər. 

Müəssisə  fəaliyyətinin  hər  bir  vəziyyəti    və  miqyası  üçün  özünün 

«xərclər-istehsal  həcmi»  xətti  qurula  bilər.  Bu  uzunmüddətli  dövrdə 

müəssisənin  inkişaf  xətti  xüsusi  orta  xərclər  əyrilərinin  яйриси  kimi 

qurulur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Я 

К 

Г

2

 

Г1 

Г

2

 

Г1 

---

 

88

Шякил 3.4. Ресурсларын сярт тамамлайыжылары цчцн изоквантлар 

 

Istehsal  xərclərinin  uçotuna  nəzərlənmiş  metodlar  ilk  növbədə 

məhsulun  maya  dəyərini  müəyyən  etməyə  imkan  verir.  Dünya 

təcrübəsində  maya  dəyərin  çıxış  hesablaması  üçün  iki  müxtəlif  metod 

tətbiq edilir: 

- tam xərclərin uçotu; 

- hədd xərclərin uçotu. 

Tam  xərclərin  uçotu  xərclərin  əmələgəlməsi  mənşəyindən  asılı 

olmayaraq  onların  hamısının  tam  ödənilməsini  təmin  edir  və  verilmiş 

situasiya üçün maksimal mənfəətin əldə edilməsi imkanını verir. Lakin 

bu zaman xərclərin aşağı salınması yolları aşkar edilmir və qiymətə təsir 

edən  amillərin  diferensiallaşmış  uçotu  həyata  keçirilmir.  Qərbdə 

«standart-kost»  metodu

  kimi  adlanan  normativ  xərclər  metodu  üzrə 

qiymətəmələgəlmə  ayrıca  araşdırılma  keyfiyyətinə  malikdir.  Bu  metod 

məhsul  vahidinə  hesabda  normativ  xərclərdən  istifadəni  nəzərdə  tutur. 

Istehsalın faktiki xərcləri normativ göstəriciləri üstələməməlidir. 

Qərbdə xərclərin birbaşa uçotu metodu da geniş tətbiq edilir. O, 

«Direkt-kostinq» («marcinal-kostinq»)

 adını almışdır. Bu metod istehsal 

həcminin dəyişməmiş xərclərin dəyişməsinə təsirini nəzərə alır. Hər bir 

qeyd olunan metod qarşılıqlı əvəz ediləndilər və eyni bir xərcləri nəzərə 

alır. 

Qiymətəmələgəlmə  üçün    hədd  və  ya  marcinal  xərclərdən 

istifadə  verilmiş  bazar  situasiyasında  istehsalı  daha  rentabelli  olan 

məhsul növlərini aşkar etməyə imkan verir. Həqiqətdə isə sabit xərclər 

konkret  məhsul  növləri  üzrə  bölüşdürülmürlər.  Onlar  ümumzavod  

xərclərinə  aiddirlər  və  müəssisənin  mənfəəti  hesabına  silinirlər.  Hədd 

xərcləri konkret məhsul növünün istehsalına çəkilən xərcləri xarakterizə 

edir.  Deməli,  nəticə  olaraq  hədd  xərclərinə  nəzərlənərək  istehsal 

proqramını  elə  şəkildə  dəyişmək  olar  ki,  azrentabelli  məhsulu  daha 

rentabelli məhsulla əvəz etmək mümkün olsun. 

Marcinal  (hədd)  xərclərinin  köməyilə  məsələn  bu  və  ya  digər 

texnologiyadan  istifadənin  məqsədyönlüyünü  müəyyən  etmək,  kapital 

qoyuluşların  zəruriliyini  qiymətləndirmək,    bu  və  ya  digər  məhsulun 

istehsal həcminin dəyişməsini müəssisənin potensial mənfəətinə təsirini 

aşkar etmək olar. 

 

 

---

 

89

 

 

§3.2.XƏRCLƏRIN MÜXTƏLIF NÖVLƏRI VƏ ONLARIN 

KALKULYASIYASI 

 

Indiki  zamanda  istehsal  xərclərinin  təhililinə  iki  yanaşma 

təcrübədə mövcuddur. 

Birinci yanaşma, mühasibat yanaşma adlanır və tətbiq (istehlak) 

edilən resursların onların xalis pul ilə ifadəsində uçotunu nəzərdə tutur. 

Ikinci  yanaşma  iqtisadi  və  ya  sahibkar  yanaşması  adlanır  və 

ondan  ibarətdir  ki,  məhsula  qiymətin  təyin  edilməsi  zamanı  mühasibat 

xərclərindən başqa, eləcə də digər amillər də nəzərə alınmış olsun. 

Məhsulun  maya  dəyərinə  aid  edilən    mühasibat  xərcləri  –  bu 

məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclərin siyahısıdır. Vergiyə cəlb 

etmə  zamanı  onun  uçota  (nəzərə)  alınması  qaydası  qanunvericiliklə 

reqlamentləşir. 

Sahibkarlıq  xərcləri

  mühasibat  xərclərini,  eləcə  də  bazarda 

verilmiş əmtəənin poziüionirovanie  Məqsədyönlü edən xərcləri də daxil 

edir. Sonunculara xüsusi  halda aiddir: 

- orta sahibkar mənfəəti; 

- ƏDV-a müəssisə qiymətindən əlavə qoyularsa; 

- aksiz yığımları (əgər verilmiş əmtəə aksizə cəlb olunandırsa); 

- gömrük rüsumları (əgər müəssisə öz məhsulunu ixrac edirsə); 

-  alternativ  xərclər,  yəni  verilmiş  məhsulun  xeyrinə  edilmiş 

seçimlə  bağlı  olan  maliyyə  itkisi,  bu  da  ki,  malik  olunan  resursların 

alternativ istifadəsinin mümkünlüyünü istisna edir. 

Alternativ xərclər aşkar və ya qeyri-aşkar xarakter daşıya bilər. 

Aşkar alternativ xərclər

 – bu, müəssisənin əldə etdiyi resurslara 

görə  birbaşa  pul  tədiyyələridir.  Resurslara  –  xammal,  yanacaq,  enerci, 

nəqliyyat, işçilərin əmək haqqısı və s. aiddir. 

Qeyri-aşkar  alternativ  xərclər

  –  bu  müəssisə  mülkiyyətçisinin 

(sahibinin)  mülkiyyətində  olan  resurslardan  istifadə  xərcləridir.  Bu 

xərclər (xarici tədiyyələr deyildir) mühasibatçılıq tərəfindən – vasitəsilə 

həyata  keçirilən.  Bu  da  müəssisənin  sahibinin  (sahiblərinin)  əmək 

haqqının  istehsalda  istifadə  edilən  texnologiya,  avadanlıq  və  ya 

sahibinin patentləri üzrə ödəmələr və s. aiddir. 

Beləliklə,  mühasibatlıq  xərcləri  ancaq    mühasibatçılıq 

sənədləşmələri üzrə pul tədiyyələri şəklində keçən ancaq  aşkar xərcləri 

---