A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V

63/12  TƏBRİZ  XANLIĞI-  1747-XVIII  əsrin  ortalan-50- 
80-ci  illəri
64/13 URMİYA XANLIĞI-1747-XVIII  əsrin sonu 
65/14 XOY XANLIĞI-  1747-XVIII  əsrin sonu 
66/15  SƏRAB XANLIĞI-  1747-XIX əsrin əvvəlləri 
67/16 QARADAĞ XANLIĞI-  1747 XIX əsrin əvvəlləri 
68/17  ƏRDƏBİL XANLIĞI-  1747-XIX  əsrin birinci  onil­
liyi
69/18 MAKU XANLIĞI-  1747-1820-ci  il
70/19 MARAĞA XANLIĞI-XVIII  əsrin ortaları-1825-cı il
71/20 TALIŞ XANLIĞI-  1747-1826-cı il
72/22  GİLAN  XANLIĞI-xanlığm  mövcud  olduğu  dövrün
arxiv sənədləri tapılmayıb.
AZƏRBAYCAN SULTANLIQLARI 
(XVI  əsrin ikinci  yarısı -XIX əsrin əvvəlləri)
79/1QAZAX-ŞƏMSƏDDİL  SULTANLIĞI-XVI  əsr  1819- 
cu il
80/2 BORÇALI  SULTANLIĞI- XVIII  əsrin ortaları  1880- 
ci  il
81/3  İLİSU  SULTANLIĞI-  XVI  əsrin  ikinci  yarısı  -  XIX 
əsrin ortaları
82/4 ƏRƏŞ  SULTANLIĞI  - XVII  əsr-1795-ci  il
83/6  QUTQAŞIN  SULTANLIĞI-XV1I1  əsrin  ortaları  -
XIX  əsrin ortaları
84/6  QƏBƏLƏ  SULTANLIĞI  -  XVIII  əsrin  ortaları  -  
XVIII  əsrin sonları
AZƏRBAYCAN  MƏLİKLİKLƏRİ 
(XVII əsr -  1813-çü il)
85/1.  DİZAQ məlikliyi
86/2.  VƏR ƏNDƏ məlikliyi
87/3.  XAÇIN məlikliyi
88/4.  CİLƏBÖRİ  məlikliyi
89/5.  GÜLÜSTAN (Talış) məlikliyi
90/6.  C AR-BALA KƏN camaatlığı (1830-cu ilə qədər)
Beşinci mərbələ
  - V. AZƏRBAYCANIN ƏN YENİ 
DÖVR DÖVLƏTLƏRİ
I.  ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA
91.  Bakı daşnak-bolşevik diktaturası (Bakı  kommunası) -  
noyabr  1917 - iy u n   1918-ci  il
92.  Bakı  Seııtrokaspi  diktaturası -   1  avqust  -   15  sentyabr 
1918-ci  il
93.  Şimali  Azərbaycan  Zaqafqaziya  Komissarlığı  tərki­
b in d ə-n o y a b r  1917-m a rt  1918-ci  il
94. Şimali  Azərbaycan Zaqafqaziya Seyiminin tərkibində 
-fevral-m ay  1918-ci  il

---

95. Şimali  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  may  1918- 
aprel  1920-ci  il
96. Axalsix -  Axısqa türk hökuməti -   1918-çi  il
97. Araz Türk Respublikası -   1918-çi il
98. Borcalı -  Qarapapaq Respublikası -   1918-çi  il
99.  Qars  İslam  Şurası  (Borcalı-Qarapapaq,  Axalsix- 
Axısqa və  Araz türk respublikası birləşib)-  1918-1919-cu 
illər
100. Azərbaycan SSR -   1920-1991-ci  illər
101. Naxçıvan MR -   1923-cü ildən
102. Azərbaycan Respublikası -   1991-ci  ildən
II.  CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA
103. 
Təbriz  inqilabı  hökuməti-  «Hərbi  Şura»  1908-1909- 
cu illər
104. 
Cənubi  Azərbaycan  Milli  hökuməti-  «Azərbaycan» 
(Azadlıq ölkəsi) -  1920-çi il
105.  Cənubi  Azərbaycan  Milli  Məclisi  və  hökuməti  -  
1945-1946-cı illər
AZƏRB AY  C ANÇILIĞA VERİLƏN TƏLƏBLƏR
Yuxanda qeyd olunan metodoloji mülahizələrin həyata 
keçirilməsi  üçün,  hər  şeydən  əvvəl,  ictimai-sosial  şərait 
yaradılmalıdır.  Bizim  mülahizələrimizə  görə,  yuxanda 
qeyd olunan tövsiyələri  - Dövlətçiliyimizin əsas ideyasını 
-  metodologiyasım  həyatda,  cəmiyyətdə  reallaşdırmaq 
məqsədi ilə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bütün 
təhsil  müəssisələrində,  o  cümlədən  ümumtəhsil  müəssi­
sələrində,  seminariyalarda,  gimnaziyalarda,  litseylərdə, 
həmçinin ixtisasından asılı olmayaraq bütün orta ixtisas və 
ali məktəblərdə "Azərbaycanşünaslığın əsaslan"  adlı yeni 
bir  fənnin  tədris  olunmasına  böyük  ehtiyac  vardır.  Hotta, 
bu  fənnin  aspiranturada  və  doktoranturada,  ixtisasartırma 
kurslarında  da  davam  etdirilməsi  müasir  həyatımızın 
tələblərindən  irəli  gəlir.  Onu  da  qeyd  etmək  istəyirik ki, 
artıq,  ali  məktəblər üçün  "Azərbaycanşünaslığın əsaslan" 
(Bakı,  2003)  adlı  proqram hazırlanıb və çap  olunmuşdur.
"Azərbaycanşünaslığın  əsaslan"  fənninin  tədrisi 
prosesində  tələbələr və  dinləyicilər Azərbaycançılıq  ide­
yasının  mahiyyətinin  dərindən  və  hərtərəfli  mənim ­
sənilməsinə  nail  ola biləcəklər.
Birincisi,  təxminən  iki  əsrə  yaxın  (X1X-XX  əsrlər) 
Azərbaycan  türkləri  üçün  yasaq  olan  milli-etnik  tarixi­
mizin,  tarixi  coğrafiyamızın,  maddi  və  mənəvi  abidə­
lərimizin,  etnoqrafiya və  folklorumuzun,  ümumilikdə  isə,
153

---

ulu  babalarımızın  bizə  irs  qoymuş  olduğu  milli  m ədə­
niyyətimizin  və  incəsənətimizin dərindən öyrənilməsi və 
hərtərəfli  təbliğ  olunması  üçün  Dövlət  səviyyəsində 
müvafiq  tədbirlər  planı  hazırlanıb  həyata  keçirilməli  və 
lazimi  qayğı  göstərilməlidir.  Bizim  mülahizəmizə  görə, 
bunun  üçün  xüsusi  "Azərbaycanşünaslıq  Mərkəzi"  yara­
dılmalıdır.  Çünki  ziyalıların  -  xalqımızın  avaııqard  dəstə­
sinin,  vətəndaş hazırlığının əsil yolu öz milli kökünə  söy­
kənərək,  "Azərbaycanşünaslığın  əsasları"nı  dərindən  və 
hərtərəfli  öyrənməsi  problemləri  ilə  qırılmaz  tellərlə 
bağlıdır.  Bu  tellər  ulu  babalarımızdan  bizə,  bizdən  isə 
gələcək  nəsillərə  müqəddəs  bir  ruh  kimi  qalan  milli 
mənəvi  dəyərlərimizlə,  ədəbi  irsimizlə  bilavasitə  bağlı­
dır.
İkincisi,  milli  təhsil  konsepsiyasından  söz  düşəndə,  ilk 
növbədə, "Azərbaycançılıq və azərbaycanşünaslığın əsas­
ların ı,  xalqımızın  tarixi  keçmişini,  tarixən  təşəkkül  tap­
mış  mədəniyyət  xəzinəsini,  adət-ənənələrini,  onların 
yayıldığı  bölgələrin  tarixi  coğrafiyasını,  ədəbiyyatını, 
incəsənətini,  bütövlükdə  isə, min  illər boyu  xalqımıza bir 
ünsiyyət  vasitəsi  kimi  xidmət  edən  dilimizin  təşəkkülü 
tarixinin  dərindən  və  hərtərəfli  araşdırılmasını,  öyrənil­
məsini  yada  salırıq.  Bu  da,  hər  şeydən  əvvəl,  ölkəmizin 
istər  ümumtəhsil,  orta  ixtisas  və  ali  m əktəblərində, 
tarixən  təhsil  sistemimizdə  unudulmuş  "Azərbaycan­
şünaslığın əsasları "nın  dərindən  öyrənilməsini tələb  edir.
Üçüncüsü,  tarixən  təşəkkül  tapmış  mənəvi-mədəni
154
dəyərlərimizin  qorunub  saxlanması,  yaxşısının  yaşadıl­
ması  və  yenisinin  yaradılması  və  təbliği,  inkişaf etdiril­
məsi,  "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" 
Azərbaycan  Respublikasının  qanununun  həyata  keçiril­
məsi, tətbiqi sahəsində perspektiv proqram xarakterli Pre­
zident  Fərmanlarının  dərindən  öyrənilməsi  və  həmin 
qanun  və  fənnanlara  daim  riayət  edilməsi  müasir həyatı­
mızın ən vacib və on aktual məsələlərindən biri olmalıdır.
Dördüncüsü,  ali məktəblərimizin, o cümlədən ali hərbi 
məktəblərimizin qarşısında duran başlıca məqsədi  şəxsiy­
yətin hərtərəfli və ahəngdar inkişafına nail olmaq, bir növ, 
onların  mənəvi  kamilliyə,  yüksək  intellektə  və  milli 
təfəkkürə  malik  əsl  vətəndaş  kimi  tərbiyə  edib  yetişdir­
məkdən  ibarət  olmalıdır.  Əlbəttə,  istər  ümumtəhsil,  orta 
ixtisas, istərsə də ali məktəblərdə gənclərin yüksək əxlaqi 
saflığına  və  mənəvi  keyfiyyətlərinə  nail  olmaq  üçün  ən 
ağır  yük,  hər  şeydən  əvvəl,  daha  çox  humanitar  fənlərin 
öhtəsinə  düşür.  Şübhəsiz  kı,  gənclərin  mənəvi  zəngin­
liyini artırmaq və inkişaf etdirmək vəzifəsi bu  və ya digər 
formada  başqa  fənlərin  də  üzərindən  yan  keçməməlidir. 
Hər bir  dərsdə  azərbaycançılıq  ideyasının  işıqlandırılma­
sına  və  gənclərimizin bu  ruhda tərbiyə  almalarına xüsusi 
diqqət  yetirilməlidir.  Bu  mənada,  orta  ixtisas  və  ali 
məktəblərimiz  yalnız  mütəxəssis  yox,  eyni  zamanda 
müasir  həyatın  tələbinə  uyğun,  müasir  həyatın  nəbzini 
tutmağı  bacaran  ziyalı  kadrlar  -  vətəndaşlar yetişdirməli­
dir.  Deməli,  ixtisasından  asılı  olmayaraq,  hər  bir  ziyalı
155

---