bağlanılan və sonrakı ononodə Ergenekon olaraq keçən Ötüken türk,
monqol xalqlarmın ana yurdunu bildirmişdir. Buryatlarda da Ötüken bir
kult olaraq yer ilahəsiylə əlaqəbndirilir, yer tanrısı (ruhu) hesab olunurdu.
Ənənəvi inanışlarına sədaqətli olan tibetlibr isə ulu əcdad kimi Odequn adlı
dağa tapınardılar.
Ulu Aııa obrazının atributlannı daşıyatı Al//Hal obrazına bağlı Almıs
teleutlarda meşə rııhu sayılmışdır. Təsadüfı deyil ki, orman (ıneşə) ruhu da
mifoloji Ulu Ananın atributlarmı daşıyır. Saxa türkcəsi dialektbrindən
görüniir ki, yakutlarda da meşo ruhu «Utuqen xaan» adı daşımışdır.16 Ulu
Ала kompleksinin daşıyıcısı olan varlıqlardan biri kimi sonralar şamanlar
da Ötükenin adından golon bir adla adlana bilmişbr. Bu mənada yakutlarda
qadın şamana veribn «uduqan» adı da şamanın Ulu Yer Ananı
rəmzləndirdiyini göstərir17. Bir çoxlannm tanrıçılıqda sistemyaradıcı anlayış
kimi yeri olduğuna işarə etdikbri Ötükenin əski türk mifoloji dünya
modelindəki bir ekvivalenti - bətızəri də Umay olmuşdur.
Ulu Ana kompleksinin alributunu daşıyan türk mifoloji obrazların-
dan biri Umay//Humay anadır. Umay artım ideyası ilə bağlı bir ruh, daha
doğrusu, övliyadır. Umay anaya ənənəvi olaraq «ilalıə» deyilibdir. Bu obraz
türk xalqlannm dini-mifoloji inamlarmda, bəzən relikt şəklində qorunsa da,
əhəmiyyətli yer tutan bir kultun adını bildirir. Onun, uydurma bir ifadəylə
deyildiyi kimi, «tanrıça» sayılması, ilahə adlandırılması da ctnik-mədəni
sistemin ölçübri baxımmdan yalnız şorti mənada qəbul edib bibr. Etnik
mədəniyyətin özüııdə «əyə» olaraq qobul olunan bu varlıq (şorlarda Umay
ruhuna bu iizdon do «Umav eezi» deyilir) hoqiqoton do mifoloji
simvolikasma, daşıdığı ftınksiyasına uyğun bir adla «ana//cne», «içe» (əyə),
bozon isə hotta sadoco olaraq «övliya», foriştə (molok) adlandırılır.
L.Potapova göro, oski türkbrin Umayı bütün tiirk xalqma hamilik ebmişdir
16 Əski düşiincodo haqiqətən də yer adiarı bu ycrbrin quruca adı olmayıb, hoın də о ycrin
yiyosi olan ruhun adını bildirirdi. Yer ruhunu bildiroıı bıı nıifonimi bir sıra türkoloqlar
türkınənşəli feildən törəmə sayırlar. Düşünmək olar ki, kağan ünvanı «Tcnqri ı-kaarı»
nıürokkəb söz şoklirıo düşüb «Tcııqrikcn» olduğu kimi «Ötükcıı» do ıduk//ıtık (ıtuk//utuk)
söziinün
fonetik variantı olan
«ötük/utuk» köküno «kaan//kan» birloşmosindon
«Ötiik+kaaıı» şəklində yaranmışdır. Bclo bir yozum adın mifoloji sim volikasm a da
uyğundur.
17 Bəzi todqiqatçılar bu adı monqolcada «qadın şaman» demok olan «udaqan» sözü iln
eynibşdiı mişlor. Bu baxımdan «Baburnamo»do qcydo alınan Atiqe baxşi (baxşi - Babur şah
zamanmda monqollarda sınıqçıya veıibn bir ad idi. Sınıqçılara baxşi deyilmosi sınıqçılığm
da dərin qatlarda şam anizm b bağlılığından xəbər verir) i b «Ötüken» adi arasında da
semantik paralellik miişahıdo olımur.
■335, s.291]. Prof. D.Yildinm bu münasibətb diizgiin qeyd edir ki, Göytürk
çağında türklərdə təktanrılı, yoxsa çoxtannlı inanış sisteminin olduğuna
dair mübahisələrə yol açan iinsürlərdəıı biri də Umaydır. Umaym
funksiyasmın Tanrı tərofindon yaradılmışlara veıibn «qııt»la biitün bu
canlılann övladlarını qorumaq olduğu anlaşılır. Buna görə do belə olan
halda Umaym, uydurma ifadəylə deyildiyi kimi, tanııçalıq deyibn bir rolu
yoxdur. Yaratmaq qüdroti Umaya aid deyil. Umay anada yalmz qoruyucu,
hami funksiyasi var ki, onun bütün gücü-qüwəsi do bu fuııksiyasıyla
məhdudlaşır [158, s.120].
M.Kaşqarlı yazır ki, «umay» ... bu savda işbnir: «Umaya tapmsa
oğul bolur» - biri ona tapmacaq olursa, övladı olar. Qadinlar cifli xeyro
yozardılar» [120, s. 123]. Sav Umay ananm tapmana övlad boxş etmək
mənasında yaratmaq qüdroti olduğuna dair oski inamı açıqca qorumuşdur.
Ə.İnana görə, Mahmud Kaşqarlı kimi bir islam alimi, olbottə, «Umay bir
ılahadir» - deyə bilməzdi [134, s.397], Humaym mifoloji Ulu Ana ib
bağlılığını göstərməsi baxımından onun artim funksiyasinin daşıyıcısı
olduğunu əks etdirən bir inam ondaıı ibarətdir ki, məsəbn, kumandinbrdo
doğuş çətin keçon zaman şaman Umayı: «Umay-ene, quş-ene» (Humay aııa,
quş ana) deyə çağırardı.
Orxon abidobrindo adı çəkilən Umay//Humay ilahosinin türk ctııik-
modəni sisteminin faktı olub-olmadığı mosobsi türk modoniyyoti
araşdıncılannm diqqot nıorkoziııdo olmuşdur. Umay ana kultıınım türkbro
aid bir inanış olduğu bilinso do, araşdırmalarda bozon Umayın moğol
monşəli ruh olduğu fikirbriııo beb rast gəlinir.
Umay ana, Sibirin vo Orta Asiyanın tiirk xalqlannın bir sıra arxcoloji
və etnoqrafik materiallardan da aydın olduğu kimi, hom boyaz (vo ya qızılı)
saçlı, ağ donda, antropomorfık görüniişlü, hom quş cildindo vo hom do bıı
iki varlığın vəhdotindo, yəni qanadlı qadın, məlok görünüşiində tosovviir
olunmuşdur [355]. Güney Xakasiyada qeydo almmış motndo deyilir ki,
ınsanlar Ülgen ata ilə Umay (Imay) anadan dünyaya gəlmişbr [356, s.88].
Yakutlarda uşaqlarm hami ruhu olaraq bilinən, uşağa «kııt» veroıı vo yenicə
doğan qadmm yardımına golon, admın monası da «yaradıcı, yaradan
(qadın)» demək olan «Ayıısıt», bir fıkrə göro, Umaya verilon adlardan
biridir. Şəmsəddin Sami lüğətində «Utna» haqda: «Kiçik yaşhlan
qorxutmaq üçün cahilanə icad olunmuş qorxunc bir şəxsi-mövhıım...» -
deyilir. «Uşaq umusu» deyibn bonzor bir məxluq vardı ki, analar uşaqlannı
çox zaman onunla qorxudardılar [147, s.61], Yakutlarda «Oqu ımıta»
deyibn bir ilah adı qeydə alınmışdır. Hərfi monası «uşaq ımısı» demokdir.
Dostları ilə paylaş: |