Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Kişi  şamanlarm  isə  mərasirn  icra  edən  zaman  пэ  üçün  qadm geyimi 
geymələri  onlann  yaradıhşın  gücünü  öz  varlığmda  daşıyaraq  artımın, 
bollıığun  və  həyatm  dövrəviliyi  ideyasmın  daşıyıcısı  sayılan  Ulu  Ana 
obrazımn  bir  təcəssümü  olmalarından  gəlir.  Yakutlarda  tanrıçılıq 
mərasiminin  apancısı  (atqış  bilən)  ağsaqqal  başma  qadm  papağı  qoyardı. 
Ümumiyyətlə,  bir  çox  şamanların  qadm  geyimbri  geyməbri,  ruhlarla 
bağlıhq yaratmaq  imkanı  verən öz şaman təbiətbrinin  sanki  qadm yönünün 
daha güclü olduğunu göstərməkçün paltariannda qadm döşü təsvir etmələri 
də etnoqrafık ədəbiyyatdan bəllidir.
Tuva  xalq  inamşlarma  görə,  şamanlarm  ulu  əcdadı  bir  qadm 
şamandır  ki,  bu  da  Ulu  Ana  obrazmın  şaman  mifologiyasındakı 
yadigarıdır.  Yeri  gəlmişkən,  şamanı  ruhlarm  mənəvi  oğlu  olaraq  şaman 
edəıı,  ona  qamlıq  gücü verən  Ulu  Ananm  atributlarmı  şaman  folklorunda 
albıs  obrazı  daşıyır.  «Yallı»  rəqs  admın  türk xalq  inanışlannda  iri,  sallaq 
döşbrini  dalma  atmış  qadm  kimi  təsəvvür  olunan  mifoloji  Al//Hal, 
Albas(tı),  A1  qarısınm  adıyla  əlaqəbndirilməsi  bu  baxımdan  maraq 
doğurur.  Qobustan qaya rəsm bri arasmda təsadüf edilən  gec  dövr «Yallı» 
səhnəsi  bu  səhnənin  təsvirindərı  yuxanda  veribn  iri  döşlii,  bütün  bədəni 
döydürmə  şəkillərb  örtülü  qadm  təsvirləri  də  artım,  ölümsüzlük  və 
məhsuldarlıq  rəmzi  olan  ilahi  qiivvəyə  -   ana  əcdadına,  başqa  sözb,  Ulu 
Anaya tapımşm izi kimi qəbul edilir [24, s.91].
Mifoloji Ulu Ananm эп əski və ən  geniş biçimdə yayılmış adlarmdan 
biri  Kel//Xel  kökü  ilə  ifadə  oluıımuşdur  (Volqaboyu  xalqlannda  Ulu  Ana 
Kaltas  adını  daşıyır).  Bu  köklə  bağlı  daşıdığı  atribut  Təpəgöz  obrazında 
qorıınmuşdur. Türk nağıl və dastanlannda qəhrəmanm köməkçisi olan keçəl 
şamanizmdə  qam-şamanm  hami  ruhu  ib   eyni  funksiyam  yerinə  yetirir. 
Altay  eposlarında  keçəl  şaman  qadm  döyüşən  ordunun  ardmdan  gəlir  və 
əlində  qaval  qamlıq  eləyərək  döyüşdə  öbnbri  dirildir.  Mifoloji  Ulu  Ana 
kompleksinin  elementbrini  daşıyan  obraz  kimi  küpəgirən,  cadııgər qan  о 
biri  dünya  ilə  bağlandığmdan ham  də  keçəl  təsəvvür olunur;  о,  Knm-tatar 
dastanlarmda «Daz davqe» admı daşıyır [55, s.164] və s.
Ulu  Aııanın  bir özəlliyi  də görücültiyü,  biliciliyidir ki,  bu  ftmksiyası 
baxşılann  yuxularma  gələn  görücü,  bilici  ağ  saçlı  qarı  obrazmda 
qorunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, doğum zamam qadmlara hamilik ebyən bir 
də  çal  saçlı  həmin  qandır.  Ulu  Anamn  başlıca  mifoloji  funksiyası  elə 
mərasim  hamisi  olmasıdır.  Həmin  funksiya  sonralar əsasən  də  ilkin  şaman 
obrazma  variasiya  olunaraq,  sehirli  nağıllarda  qəhrəmanm  Qarı  nənənin 
tərbiyəsindən  keçməyi  və  himayəsib yeni  statusa daxil  ola bilməyi  şəklino
düşübdür. İnisiasiyadan keçmə -  ölüb yeniləşmiş halda doğulmaq da araaık 
strukturlu  və  тэп а  yaddaşı  zəngin  mifoloji  Ulu  Ananm  səltənətində  məhz 
onun hamiliyi ilə olur [42].
Mifoloji  Ulu  Anamn  bir atributu  da  eıotik-seksual  gücünün  artıqlığı 
ib   seçilməsidir.  Seksual  baximdan  aqressivliyi  onun  başlıca  əlamət- 
brindəndir.  Seksual-erotik  aktivlik  bir  motiv  kimi  demonik  obrazlar,  Ulu 
Ana kompleksindən qopma xtonik obrazlar üçün də xarakterikdir. Məsələn, 
yakutlarda  şamanm  əsas  hami-ruhu  şəhvətpərəstdir  və  şəhvani  duygulann 
hamisi sayılır ki, bu cəhət yenə  do  varlığm artım gücünün simvolu mifoloji 
Ulu Ana kompleksindən  gəlir  [42].  Ulu Ananm beb bir özəlliyi  iso tipoloji 
səciyyəli  olub,  dünya  xalqlanmn  mifoloji  sistembrində  geniş  ölçüdə 
bilinməkdədir.
Ulu  Ana  kompleksinin  bir  transformu  kimi  adma  Yaradıhş  əfsa- 
nəsində  rast  gəlinən  ulu  varlıq,  mələk  və  ya  qoruyucu  ruh  yer-göy 
yaradılmazdan öncə də olub xəyalı süzübrək göybri dolaşdığı söybnən Ağ 
Ana  həyati  başlanğıcı  olan  пэ  varsa  hamısma  həyat  verərək  yaşayışm 
dövrəviliyi ideyasmm daşıyıcısı olan obraz kimi düşünülmüşdür. O, təbiətin 
başlıca yaradıcı  gücünü  özündə  toplayaraq  müəyyən  mənada  şüuıaltı  əzəli 
sirri  də  rəmzbndirən  bir  obrazdır.  İşıqdan  bir  qadm  xəyalı  olan  (varlığı 
işıqdan  yoğrulan)  Ağ  Ana,  Altay  türkbrinin  inancına  görə,  taıın  Ülgenə 
yaratmaq  qüdrəti  və  ilhamı  vermişdi.  Dünya Ağacının  içərisindəıı  çıxan  və 
«tuluq  kimi»  iri  döşündən  süd  verərək  Ağ  oğlanı  yenilməz  bahadır  edən 
qadın  obrazı da  ilkin mifoloji  kompleks olan Ulu  Ana  obrazmdan  gəlir və 
özündə  kainatın  ölüb-dirilmabr  ziııcirindon  ibarət  artım,  döwəvilik 
ideyasım təcəssüm etdirir.
Saqaylarm xeyirxah ruh  olan Umay Anaya  verdikləri  «Uluq  ax  ine» 
[189,  s.93]  -   Ulu  Ağ  Ana  adı  da  yaradılış  mıfmə  görə  Tanrıya  yaratmaq 
ilhamı  verən  Ağ  Ana  obrazına  genezisdəki  yaxmlığı  baxımmdan  diqqəti 
çəkir.  Ad özliiyündə Umay obrazmın Ulu Ana  kompleksinə  bağlıhğı  və  bu 
mifoloji  kompleksin  transformasiyaya  uğramış  bir  şəkli  olduğunun  da 
göstərieisidir.  Yəni  «Ulu Ağ Ana» xeyirxah ruh Umay  ilahəsinə veribn  bir 
ad  kimi  qopub  gəldiyi  mifoloji  kompleksin  admadək  çox  əski  inanışın 
izbrini yaşatmaqdadır. Qazax «Goroğlu»sunda qəhrəman Goroğlunun anası 
Ağ-Ana  adını  daşıyır.  Goroğlunun  göy  oğlu  (va  ya  mədəni  qəhrəman) 
olduğu  düşünülərsə,  buradakı  Ağ  Ana obrazmın  эп  əski  Ulu  (Yer)  Ana  və 
ya  onun  dəyişik  şəkli  kimi  Ulu  Ağ  Ananm  adının  modifikasiyası  olduğu 
qənaətinə  gəlinə  bilər.  Admdakı  «Ağ»  komponenti  bu  varlığın  müqəddəs 
bilindiyinə  işarə  edir,  mifoloji  obrazm  mübarək  üzlü  və  müqəddəs  olanla

---