Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

«göylər  oğlu»  soyu  ılə  əlaqəbndirildiyi  anlaşılır.  Vaxtilə  C.Banzarov  da 
«çingis» sözünün «göy (səma) oğlu» mənasına gəldiyi fikrini qobul etmişdir 
[170, s. 175-177].
Temuçinin mənsub olduğıı tirənin  adı da Borçiqin, yəni «börü təkin»
-   qurd  təkin  adlanırdı.  Bu  baxımdan  Temuçinin  Göy-Türk  dövlətinin 
qumcusu Aşina soyundan olduğu haqda tarixi mənbələrin verdiyi  bilgilər də 
dıqqəti  çəkir.  Yeri  gəlmişkən,  «Hüdud-əl-aləm»ə  görə,  xəzər  xaqanlan  da 
həmin  soydan  gəlirdi.  Həmçinin  birinci  xaqanlıq  dövründə  xaqan  alayı 
«börü»  adlanırdı  [61,  s.56].  Alp  Ər  Tonqanm  yaxm  yardımçısınm  da  adı 
«Kök Börü Quz» idi.
Hun  soyundan  gələn  Aşinanm  adı  «qurd»  demək  olan  «çino» 
sözıınün çincədə aldığı  şəkildir.  X-XIII yüzilliklərin  Qaraxanlı dövlətindəki 
hakim soy da öziinü, heç şübhəsiz,  «çino» sözündən gələn  Şana  adlı soy ilə 
bağlayırdı  [43,  s.6].  Əslində  hun  dövbtini  quranlann  qurd  köklü  soydan 
gəlmələri qaynaqlarla da sübuta yetirilir.
Sinoloqlann  hunlarda  imperator  titulu  bildirən  «şanyu»  sözünü 
moııqolcadakı «çingiz» sözü ilə  müqayisə etməbri  də maraq  doğurur  [уепэ 
oıada,  s.5].  Çin  qaynaqlannda  «çenli  qudu  şanyuy»  titulundakı  «çenli» 
sözünün «göy» kimi mənalandınlması «Çingiz»b eyniköklü olduğu qənaəti 
doğıırur ki, bu da bəlli ölçiidə onun «göy oğlu» anlamma aydmlıq gətirir.
Çingiz  xanm  soyundan  danışan  mifdə,  ebcə  də  digər  miflərdə  qurd 
«göyün  oğlu»  sayılır.  «Çingiznamə»  adı  ib   bilinən  dastanda  isə  Çingizin 
Oğuz xanın oğlu Göy xanm nəslindən  sayılması da bu baxımdan mənalıdır. 
İlkin  mifoloji  mətnbrdə,  е1эсэ  də  «Oğuz  kağan»  dastanmdakı  təsvirə  görə 
qurd  göydən  mavi  işığın  içində  enir.  Yakutların  isə  qurdu  sadəcə  «xallan 
uola», yəni  «göyün oğlu,  səma övladı  və ya göybr oğlu» adlandırmaları da 
qaynağım kök etibarib həmin inanışdan alır.
Burada  diqqət  yetiriiməsi  gərək  olan  nöqtəbrdən  biri  də  «Çingiz» 
adrnın  «1 anrı  oğlu» deyə mənalandmlmasının türk dini-mifoloji  sisteminin 
qanunauyğunluqlan  baxımından  doğru olmamasıdır.  «Tann  oğlu» deyilirsə 
beb,  bu  ad  altmda  ilkin  əcdad,  mədəni  qəhrəman  səciyyəli  göybr  oğlu 
düşünülməlidir.  Beblikb,  tiirk  dini-mifoloji  düşüncə  sistemi  baxımmdan 
«göy oğlu»,  «qurd» və  «çinqis» sözbri  eyni  mənam  ifadə etmiş,  buna görə 
də  Tanrı  torpağmda  «bengti  il»  -   əbədi  el,  ilahi  nizamlı  dövlət  quran 
Temuçin  «göy  oğlu»  inancına  söykənərək  əslində  «qurd»  demək  olan 
«çinqis//çingiz»  titulunu  götürmüşdür.  Həmin  inancdır  ki,  əski  türk 
abidəbrində  -   Göytürk,  eləcə  də  uyğur  xaqanlarmın  «tenqride  bolmuş» 
(göydən doğulmuş) titulunda əksini tapmışdır.
Boz  Qurd  isə  tiirk  mifoloji  düşüncəsində  başlıca  olaraq  ulu  əcdad, 
yol  göstərici,  xilaskar  funksiyalarında  çıxış  edən  lıami  nıh,  mədəııi 
qəhrəman  statuslu  mifık  obrazdır.  İlk  türkbrin,  yəni  əcdadların  müasiri 
kimi  Boz  Qurd  bu  mənada  türk  etnik-mədəni  ənənəsində  kosmoqonik 
aktm  iştirakçısı  olan,  ilkin  əcdad  və  bir  mədəııi  qəhrəmandır.  Oğuznatnə 
motivbrinin  ən  əski  qatmda  dayanan  bu  varlığın  bütiin  funksiyaları  da 
onun  mədəni  qəhrəman,  sakral  monşəli  «Göy  oğlu»  olmasından  gəlir. 
Məıışəcə  mifoloji  əcdad  və  mədəni  qəhrəman  obrazına  bağlanan  Boz 
Qurda,  məsəbn,  yakutlar  etnik-mədəni  ənənənin  təbiətinə  uyğun  olaıaq 
«Göylər  oğlu»  deyirdibr  ki,  bu  adı  onun  məhz  sakral  təbiətli  bir  varlıq 
olduğunu da işarələyir.  Ona görə də Boz Qurdu  «az qala tanı ı  səviyyəsinə 
qaldınlan»  (!)  bir  obraz  və  s.  olaraq  görmək  onun  etnik-mədəni  əııənəııin 
dəyərbr  düzümündəki  yeriııi  düzgün  müəyyən  edə  bilməməkdən  irəli 
gəlir.
Türk mifoloji  düşüncəsi  ib   bağlı  araşdırmalar bütün  qurdları  deyil, 
yalnız  Boz  Qurdu  əski  türk  düşüncəsinin  öz  tərkib  hissəsi  kimi  qəbul 
etdiyi  gerçəyini  üzo  çıxarmış,  «özümüzkübr  /  özgələr»  qarşıdurmasında 
məhz  «özünıüzkübr»b  bir  sırada  dayanan  Boz  Qurdun  miiqəddəs 
sayıldığım,  etnik-mədəni  mətnin  sakral  mənalar  iyerarxiyasında da  yaltıız 
onun yer aldığmı göstərmişdir [9,  s.l 1].
Türk  mifoloji  sistemində  mədəni  q3İırəman,  ilkin  əcdad,  lıami  rııh 
kimi  funksiyalar yerinə  yetirən  Boz Qurdun  bir çox digər fıınksiyaları  var 
ki, bunların sırasına onun həmçinin dağ hamisi, dolayısı ib  ana torpaq, yer 
ruhu,  vətən  hamisi  olması  və  b.  da  daxildir.  Çünki  bir  sıra  sistemlərdə 
olduğu kimi bu sistemdə də dağ ruhu (hamisi) eyni  zamanda torpaq,  vətəıı 
hamisi olaraq düşünülmüşdür.
Türklüyün 
Boz 
Qurd 
dastanı 
-  
«Ergenekon» 
əfsaııasi 
Göytürklərdən  qalına  эп  əski  yadigar  olaraq  biliııəıı,  ОШкэжЬ  qoyulan 
Buqut  abidəsi  tizəriııdəki  mifoloji  semaııtikalı  Boz  Qurddan  siid  этэп , 
qolları kəsik uşaq qabartmasmda öz izini yaşadır [61, s.48].  «Altay dağlan 
ətrafmda  Oğuz  türkbrinin  məskunlaşması  haqqmda  törk  xalq  əfsanəsi» 
adı  altında  tanınmış  folklorşünas T.Bayraməlibəyov  tərəfindon  lıələ  1898- 
ci  ildə  qeydə  alınan,  bənzəriııə  sonrakı  nəşrbıdə  «Xilaskar  qurd»  adıyla 
rast golinən etnoqoııik  məzmunlu  mif mətninə  göıə  də,  Nuh  peyğəmbəıin 
oğlu Türkə qurtuluş yolu göstərən  varlığm özü Boz Qurddur.  Burada nəsli 
çoxalan zaman Türkün dediyi:  «Boz Qurt bizim xilaskarımızdı, əgər o, yol

---

göstəıməsəydi, пэ mən olardım, пэ də siz... Ona görə də gərək həmişə Boz 
Qurda inanasmız»  [21, s.42-43; 41, s.37-38] sözləri olduqca mənalıdır14.
Türk mədəni  ənənəsində  miiqəddəs  bilitıən  Boz  Qurdun  savaş ruhu 
semantıkası  vardır.  Boz  Qurdla  bağlı  çoxsaylı  mifık  inamlar  türk  etnik- 
modəni  ənəııəsində  onun  bəlalardan  qurtaran  bir  savaş  ruhu,  xoşbəxtlik
u  Bir çox  türk boyları  və soylarıııın öz əcdadlarını  legitim hakimiyyətin tək bir qaynağı  kimi 
qurda  bağlamaları  Turan  xalqlarının  inanışlarında  onun  xüsusi  sakral  semantikasmdan 
doğurdu  [61,  s.56;  199,  s.317-337;  264,  s. 127].  Arxaik düşüncədə bayraq dövlətin  yaradıcısı 
olan  soyım  əcdad  ruhunun  im kam   bilindiyindən  göytürklərin  və  uyğurların  dövlət 
bayrağında  əcdadlarm  xatirəsinə  sayğı  və  həm  də  xaqanlıq  nişanı  kimi  Altun  Şuna  (qızıl 
quid) təsviri  var  idi.  J.-P.Ruya görə,  «üzərində qurd  təsviri  olan  bayraq  çinlilər düşündüyü 
kiıııi  sadəcə  rəm z  deyil...  Burada  qurdun  ruhu,  giici)  var...  Bu  bayraq  orduya  önctillük 
eləyir...  Q urdun  varlığımn  tam  qarşılığıdır,  onun  yerini  doldurur,..  о  varlığm  e b   özüdür 
[149,  s. 191].  Kiil-tigin  kitabəsi  iizərindəki  əjdaha  motivi  qurd  başlı  olmasi  i b   bu  baximdan 
da diqqəti  çəkir.  Əski  tiirk dastan  qəhrəmanları  da öz soylarim qurdla bağlılıqda görürdübr. 
Altay,  başqırd,  yakut  eposlarmtn  qəhrəmanları  zaman-zaman  qurd  donuna  düşə  bilirbr. 
Butıdan  başqa,  qurd  soyuna  bağlı  olduqları  üçiindür  ki,  tiirk  dastan  qahremanlarmdan  bir 
çoxu  «börii»  (qurd)  epitetini  daşıyır.  «Çingiznatrm də  Çingizin  soy-kökü  gün  şüası  və  B oz 
Qurdla  əlaqəbndiıilir  [264,  s. 123].  Türklərdə  qurda  Veribn  böyilk  dəyərin  эп  yeni 
dövrbrədək  davam  etdiyini  yazan  türk  milli  mədəniyyəti  tarixçiləri  onu  da  qeyd  e d irb r  ki, 
etnologiya  elıııinə  görə  qurd  motivi  türkbr  üçün  «tipik»dir,  yəni  başqa  xalqJarda  rast 
gəlinməyən  bir  etnoqrafik  əlamətdir  [136,  s.331].  Türk  əfsanələrində  deyilir  ki,  tiirklorin 
əcdadı  olan  Yafəs  («Çingiznamawyə  görə  ona  «Abulca  //  Əbülca»  xan  deyilibdir) 
xəstəbndiyi  zamanda onu  qurd  südilyb sağaltrruşdılar.  Aldədə  ib  bağlı  Azərbaycanda qeydə 
alınmış  bir  afsanədə  Aldədənin  oğlu  Koroğlunu  Beşikli  dağda  süd  verib bəsbyən  qurd  [84, 
s. 177]  da dağ  ruhunun  öztidür.  Albastı  i b   eyni  ipostasda dayanan  A1  ana bir  sıra  inamlarda 
ebco qurd şoklirıdə təsəvvür olunur.
Oğuza yol  göstərən qurdun totem olub-olmadığı ətrafında mübahisələrin təfsilatına varnıadan 
qeyd  etmək  gərəkdir  ki,  tədqiqatçılardan,  məsələn,  D.Kloson  m əsəb  ilə  bağlı  h ə b   1960-cı 
ilbrdə  qıırdun  əski  tilrkbrdə  totem  olduğuna  dair  fıkri  şübhə  altına  qoymuş,  eyni  zamanda 
L.l'otapov  quıda  sitayişb  bağlı  çox  sayda  etnoqrafik  materialm  çağdaş  türk  və  monqol 
xalqlarmda totemist inanışdan bəhs etməyə əsas  vermədiyini  yazmışdır [334, c .8 1 ].  Qurddan 
törəyiş  mövzulu  mənşə  (genealoji)  əfsanəbrinin  doğru  yozumuna  söykənən  və  zəngiıı 
etnoqıafık  materiaüar  əsasında  aparılan  sonrakt  dövr  araşdırmaları  da  türk  və  nıonqol 
xalqlannda totemizm hipotezinə yenidən diqqət yetirmək zarurəti doğurmuş, эп son olaraq da 
qurdla bağlı  inanışlaıın totemistik səciyyə daşımadığı qəım tin ə gətirmişdir.  Prof.  H.Tanyu da 
yazırdı  ki,  qurdun  totem,  tanrı  kimi  açıqlanması  türk  dini  tarixi  baxımından  tam am ib 
yaıılışdır [152,  s.36].  K.Levi-Stross  isə  deyir ki,  totemizm olsa-olsa ancaq etnoloqun fıkrində 
mövcud  olan  uydurına bir anlayışdır [259,  c.45].  Yeri  gəlmişkən,  bəzi  müəlliflər totemizmin 
təbı iflər nəticəsi bir illüziya olduğunu söybm iş, onlarla nəzəriyyəsi  ortaya atılsa da,  fenomen 
kirııi  gerçəkliyinin  həiə  ki  sübuta  yetirildivina  inanmadıqlarım  bəyan  etm işbr  [yenə  orada, 
s.41].
gətirən  qüvvət, sosial nizamm qoruyucusu və b.  kimi пэ qədər mühüm yer 
tutduğunu  göstarir.  Çünki  Boz  Qurd  əski  türk  savaş  ideologiyasmm  da 
əsasında  dayanmışdır.  Bu  mənada  Boz  Qurdu  savaş  hamisi  hesab  edən 
qədiın  türk  savaşdan  öncə  ulu  əcdada  -   bu  savaş  ruhuna  da  tapınmışdır. 
Uyğur  əlifbasıyla  yazılı  «Oğuz  Kağan  dastam»na  görə,  Türk  ulusunun 
savaş  parolu  «Boz  Qurd»  (Gök  Börü)  olmuşdur  ki,  bu  da  əslində  tiirk 
mifoloji  təfəkküriinün  öziindən  doğan  hadisədir.  Boz  Quid  mifinin  bir 
şəkli  olan  bu  mətndən  anlaşıldığı  kimi,  Oğuzıın  dünyanı  fəth  eləməsinə 
savaş  hamisi  mübarək  üzlü  Boz  Qurd  bələdçilik  edir,  Oğuzun  ordusunun 
öniind
9
  gedib  ona  yol  göstərir,  onu  yüriişdən-yürüşə  səsləyir.  Qut  dağı 
əfsanəsində  də  Boz Qıırd  bir  yolgöstəricidir.  Ümumiyyətlə,  tiiık  soyunıın 
ağır  günündə,  bu  soyun  başı  üzərini  təhliikə  aldığı  zamaıı  Boz  Qurd 
(soyun  azadlıq  ruhunun  rəmzi  kimi)  yenidəıı  meydana  çıxır,  yol  göstərir, 
bələdçilik edir [69, s.l46].
Araşdırıcılar  haqlı  olaraq  Koroğlu  mətnini  də  Boz  Qurd  mətninin 
transformasiyası  hesab  edirlər.  Dərin  tarixi  keçmişdən  gələn  bir  эпэпэуЬ 
Göytürk  xaqanları  belə  Boz  Qurda  bənzədilirdi.  «Monqolların  gizli 
tarixi»ndə  isə  nəql  olunur  ki,  dünyanın  эп  miıdrik  hökmdarı  Çingiz  Boz 
Qurd  soyundan  gəlibdir  -   onun  əcdadı  Boz  Qurddur;  o,  «Börte-çine» 
deyilən  Boz  Qurddan  doğulubdur  və  adı  da  «Yılkı  yallı  Gök  Börü»  oğlu 
Çingiz  xandır.  Hənıin  «Çingiz//Şmqız»  admm  mənası  iso  «Qurd  oğlu» 
deməkdir.  Çiinki  o,  «Göy  oğlu»  kimi  xilaskarhq  missiyasınt  öz  üzəriııə 
götürübdür.  Şübhəsiz,  bu  mif  mətnlərinin  tarixi  Qurd  oğlu  Çingizin 
dünyaya  gəlişindətı  çox-çox  öncəki  çağlara  aiddir.  Bu  mənada  Boz 
Qurdun  mifoloji  ənənədə  «Tanrı  müjdəçisi»  olaraq  bilinməsi  də  mədəni 
qəhrəman,  ilkiıı  əcdad  və  bir  xilaskar  olan  bu  varlığın  əski  simvolikast 
baxımından 
əhəmiyyətlidir. 
Tuba  (Uryaııxay) 
türklərinin 
şaman 
dualarındakı  «Boz Qurd» epitetli Kayraxan da Tanrı müjdəçisi  olatı  həmin 
ruhdur [146, s. 126].
Türkiyədə  bəktaşi-ələvi  etiqadı  ilə  yaşayan  türkınənlər  arasından 
toplanan  bir  mənqəbədə  yer  alan  qurtancı,  yolgöstərən  Boz  Qurd  motivi 
isə  struktur  və  funksional  baxımdan  Oğuz  xaqan  dastanmdakt  xilaskar 
Boz  Qurd  motivinin  bugünbrədək  yaşadığı  gerçəyini  bir daha  təsdiq  edir 
[118].  Yolgöstərən  və  xilaskar  qurdla  bağlı  günümüzə  qədər  qorunııb 
qalmış  bir  çox  digər  mətnləra  görə  də,  məsələn,  gələn  mənəvi  xəbər 
sayəsində  öniinə  düşüb  sonra  qeyb  olan  qurd  donlu  qırxların  ardınca 
yollanır,  aşıq ərənlər məclisinə qoşulur, eşq badəsini  içir,  bundan  sonra da 
haqq  aşığıtək  bədahətən  sözlər  söyləyir  [уепэ  orada].  Dədə  Qorqud

---