Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

təsisçisi,  eyni  zamanda dəmirçiliyin  hamisidir.  Odun  əldə edilməsi,  bir sıra 
yerlərə ad verilməsi və s. də onun adı ilə əlaqəbndirilir.
Bir  çox  araşdıncmm  tarixdən  bilinən  və  adı  miladm  ikinci 
minilliyinin  ən  böyük şəxsiyyəti sırasına  salman Çingizin göylər oğlu kimi 
sonradan  ilahiləşdirilmiş  olmasma  dair  fıkirbrinə  gəldikdo,  qənaətimizcə, 
bu  görüş  yanlışdır.  Folklor  təfəkkürünün  qanunauyğunluğu  baxımından 
həqiqətən  də  «ən  qədim  zamanlarm  hadisəbri  ib   эп  son  illərin  hadisələri, 
ən  əskimiş  və  zehinlərdəıı  silinməyə  başlamış  vaqiələr  ib   yenicə 
canlanmağa  başlayanlan  qatışıq  bır  əlvanhq  meydana  gətirə  bilir» 
(V.Xuluflu).  Bu mənada düşünmək olar ki,  ölümündən  sonra Çingiz xanın 
admm  ilahiləşdirilməsinə  onun  tarixdəki  danılmaz  fəaliyyəti  ilə  yanaşı, 
həqiqətdə  başlıca  səbəb  məhz  göylər  oğlu  Çingiz  haqqmdakı  miflər 
olmuşdur.  Burada  yeri  gəlmişkən  qeyd  olunmalıdır  ki,  real  tarixi  faktlann 
mifoloji  motiv  və  obrazm  strukturuna  yerbşməsi  эп  əvvəl  bəlli  bir 
həddəcən miimkün formalarla məhdudlaşır [252, s .l3].
Buıyat rəvayətbrindəki  mədəni  qahrəman Eseqe Malan  tenqrinın  və 
ya qısaca, Eseqe Malanın -  guya göybrə çıxmazdan əvvəl yerdə yaşadığma 
inanılan  bu  ruhun  admm  Çingiz  xanın  ayaması  olması  isə  özlüyündə 
mifoloji  görüşbrdaki  kontaminasiya  hadisəsi  kimi  mifik  təfəkkürün 
qanunauyğun faktıdır. Çünki Çingiz göybr oğlu olduğu qədər Eseqe Malan 
da əbədi göy Tannnın oğlu və ya sadəcə «göy oğlu» sayılırdı.
Uıyanxaylarda  da  «Çingis-Kezer-Kayrakan»  deyibn  və  dünya 
daşqınmdan sonra bütün təbiət aləminin yaradıcısı  sayılan mifoloji varlığm 
adı qeydə alınmışdır [328, s.160]. Xatırlamaq yerinə düşər ki, Xan Tengizin
-   Çingizin  h əb   ümumdünya  daşqınma  qədər  bütün  yer  üzünün  yiyəsi 
olduğuna  dair  əsatir  mətni  qorunub  qalmışdır.  Həmin  mifdə  böyük 
daşqından  sonra  bütün  təbiətə  can  verilib  yaradılması  aktı  da  qəhrəman 
Çingizin  adı  ib   əlaqələndirilmişdir.  Buradakı  «Çingiz»  adı  isə  «dənizlər 
hamisi»  kimi  mənalandırılaraq  «dəniz//tenqiz»  sözü  ib   izah  oluıımaqdadır. 
Adm  lıəqiqi  ilkin  mifoloji  semantikası  çağdaş  türk  dillərindən,  məsələn, 
xakas  dialektlərindəki  «çin’is»  sözünün  «iimman,  dərya,  dəniz» 
anlamlarmda  qorunub  qalmışdır.  N.Baskakov  «İqor  alayı  dastanı»nda  türk 
leksikasma  dair  araşdırmasmda  mifık  nəğməkar  Boyan//Bayanın  admın 
genetik  əsasmdakı  bay//may  köküylə  yeraltı  səltənətdo  Erlikin  sarayı 
yaxmlığmda  yerbşən  və  «May  tengiz»  deyibn  mifık  dənizin  adi  arasmda 
semantik bağlılıq görür [177, s.144-145].
B eblikb,  yer  üziinün  əzəli  başdan-başa  su  olması  inancı  ilə  dəniz 
ruhu  olaraq  da bilinən  Tenqiz  arasmda  açıq-aydın  bir  bağlılıq  sezilir.  Mif
mətnbrindəki  «Çingiz»  adı,  görünür,  bu  üzdən  «dənizbr  hamisi»  kimi 
mənalandırılaraq  «dəniz//tenqiz»  sözü  ilə  izah  olunmaqdadır.  Həqiqətən  də 
əski  tannçı  türkbrin  mifoloji-dini  dünyagörüşündə  kainatın  kosmosdan 
öncəki  halı  -   strukturdan  məlırum  xaos  çağı  «tenqiz»  (teniz//dəniz) 
adlandınlırdı.  Şorlardakı  əski  mifoloji  təsəvvürbrə  vo  ənəııəvi  dini  inanışa 
görə  isə,  şamanın  bütün  asma  bəzəkləri  yer  altında  yaşayan  və  Erlikin 
tabeçiliyində  olan  «Tengis»  adlı  ruhun  hökmündəydi  [385,  s.83].  Həmin 
Tengisdir  ki,  qamlıq  еЬуэп  zaman  şamana köməklik  göstərir,  lakin  o,  bir 
«tös», yəni şaman ruhu da deyildir. Bir sıra qaynaqlara görə isə yer altmda -  
Erlikin  səltənətinin  qapısı  ağzmda  mifık dəııiz  var  ki,  «May tenqiz»  admı 
daşıyır.  Admdan  da  anlaşıldığı  kimi,  bura  sulardan  ibarət  bir  səltənətdir 
(Yeraltı  ölübr  səltənəti,  əcdadlar  düııyası  özü  zaman-zaman  başdan-başa 
sular abmindən ibarət təsovvür olunmuşdur).
Türk  xalqlarından  bir  çoxu,  ümumiyyətb,  Çingiz//Şınqız  adlı  bir 
ruhun varlığına  inanırdı.  A.Anoxinin verdiyi bilgibrdən  anlaşıldığına  görə, 
qaranlıqlar  ölkəsinin  əyəsi  Erlikin  yeddi  övladından  birinin  də  adı  «Çinıs 
xan»  idi.  Saxa  türkcəsindo  «çınqıs»  arxaizmi  yaşamaqdadır  ki,  bu  ifadə 
yalnız  folklor  ənənəsindo  işbnir.  Həmçinin  yakut  mifoloji  ənəııəsində  tale 
ib,  fələklə  bağlanan  «Çmqıs  xaan»  adlı  bir  ruh  var  ki,  tarixdən  bəlli 
şəxsiyyətlə  da  heç  lıansı  şəkildo  əlaqələnmir.  Çınqıs  xaan,  yakutların 
təsəvvüriinə  görə,  göybrdə  qərar  tutan  qədim  ilalılardandır  [358,  s.3722].
G.Ergisin  ehtimahna görə,  Çınqıs Xaan türk-moğol xalqlarının əski  kosmik 
ilahlarma  uyğun  gəlir  [397,  s.l 31].  Şamanist moğol  ənənəsində  isə  Xacir- 
Çingis-Tenqri  göy  ogullarından  olan  bir  ruhun  adıdır.  D.Banzarov  da  пэ 
zamansa  Monqolda  yaşamış,  adının  da  mənası  «göylər  oğlu»  demok  olan 
Çingi s-Xac ir-T enqri in-xu deyə tanınan bir şamandan bəhs etmişdir.
«Çingiz»  adı  ib   əlaqəli  olan  bir  fıkrə  görə,  titul  bildiran  bu  söz  çin 
mənşəli  «çeıı»  (sadiq,  əsil,  düz;  Azərbaycan  türkcəsində  «çin  olmaq» 
ifadəsində sözüıı bu anlamı  qorunubdur) ib, digər bir fıkrə görə isə, moııqol 
mənşəli  olub  «güclü,  mölıkom»  anlamı  bildirən  «çinqis»  ilə  bağlıdır.  Bu, 
hər  halda  sözün  sonralar  keçirdiyi  semantik  genişlənmə  nəticəsində 
qazandığı  mənadır.  Son  dövrlərin  araşdırmaları  isə  sübuta  yetirilmişdir  ki, 
«Çingiz»  sözüniin  kökündə  «qurd»  (böri'ı)  anlamlı  «çino»  sözü  dayamr. 
Əski  türkbrdəki  «Göylər  oğlu»  mifınin  variantlarından  birindəki 
qəhrəmanın  adı  eb   məhz  Çinqis//Çingizdir.  Qaynaqlarda  hətta  Temuçinin 
mənsub  olduğu  soyun  göydən  doğulan  Borte-çino  admda  varlıqdan 
başladığına  dair mif mətni  də qeydə  alınmışdır [43,  s.5].  Buradakı  «Borte»
-   boz,  «çino»  isa  «qurd»  mənası  bildirir.  Həmin  anlamlardan  Temuçinin

---