Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

və  trikster  olmaq  üzrə  onun  fimksiyalarından  biridir...  Etnik-mədəni 
sistemin nisbətən dərin strukturlarında Koroğlu qurdun ekvivalentidir; onlar 
qarşılıqlı  şəkildə  əvəz  olunurlar,  hər  ikisi  mədəııi  qəhrəmandır.  Semiotik 
baxımdan  yanaşılsa  mədəniyyətin  paradiqmatik  struktıırunda  Koroğlu 
qurdun  diaxronik  variantıdır,  sinxron  planda  isə  onlann  arasmda  tam 
sinonimlik müşahidə olunur [99, s.162-163].
Koroğlu  türk  epos  ənənəsində  bir  qurtancı  -   xilaskardır.  Qaşqay 
türkbrinin:  «Koroğlu  aramızda  yaşayır,  bizlori  yaşadır  və  qoruyur»  -  
söyləməbri  onun  elə bir mədəni qəhrəman  və  ilkin  əcdad obrazından gəbn 
xilaskarlıq  missiyası  ilə  bağlıdır.  Goroğlunun  ilkin  əcdad  olması  bir  sıra 
türk  soylarınm  öz  köklərini  ona  bağlamaları  şəklində  də  özünti  göstərir. 
Etnik-mədəni  ənənədə  Boz  Qurd  kimi  və  məhz  onun  yeni  şəkli  olaraq 
Koroğlu pozulmuş düzəni  nizama salmaqçiin gəlir.  Нэг  ikisinin  xilaskarhğı 
mifık əcdad olmalanndandır. Bu obrazlarm ikisi də biri-birinə bağlıhqdadır, 
ona görə də ekvivalent olub biri digərini qarşılıqh əvəz edə bilir.
Koroğlunun  doğuluşu  aynca  dastan  kimi  türkmən,  qazax  və  özbək 
variantlarmda  qorunmuşdur.  O,  möcüzəli  şəkildə  gorda  doğulur,  ölmüş 
anastnm  döşünti  əmərək  böyüyür və s.  Belə  bir doğuluş  aktı  onun  mifoloji 
Yer  Ana  ilə  bağlı  olduğunu  göstərir.  Türkmən  «Goroğlu»sunun  bir 
variantında Koroğlu  (Goroğlu)nu  dünyaya  dağ gətirir  ki,  bu  semantik  kod 
da  Koroğlunun  dağ  ruhundan  doğulduğuna  birbaşa  işarədir.  Əski  olduğu 
düşüniilən  variantda  onu  dünyaya  gətirən  varlığm  adı  da  «Cəmbil»  olaraq 
göstərilir ki, bu ad  da əslində Çənlibel admm səs dəyişikliyinə uğramış olan 
şəklidir.  Çonlibel  isə  Koroğlunun  yaşadığı  yerin  adıdır  və  ölkəni,  yurdu 
rəmzləndirir.  Onu  dünyaya gətiron varlığın  «Cəmbil» (Çənlibel)  adlanması 
bu mənada Koroğlunun dağ ruhundan doğulduğunun ifadəsidir.
Koroğlu  həm  də  təbiətin  ölüb  dirilməsini  rəmzləndirir.  Göy  oğlu 
ölüb-diribn  Koroğlunun  möcüzəli  doğuluşu  dastanm  Orta  Asiya 
variantlarmda  qoranmuşdur.  Ümumiyyətlə,  Orta  Asiya  versiyalarında  o, 
əsasən  mifoloji  cizgiləri  üstünliik  təşkil  edən  bir  qəhrəmandır.  Əsatiri 
cizgilərini  bəlli  bir  ölçiida  qorusa  da,  tarixilik  elementbriylə  də  çulğaşan 
Azəıbaycan  variantma  görə  isə  atasmın  gözləri  çıxarıldığına  görə  golocək 
qəhrəman «Koroğlu» adım alır ki, bu da sonrakı təfsirdir.
Koroğlu başqa dünyaya -  yeraltı dünyasma mənsub mifoloji varlıqdır 
və  ən  əski  motivləri  qoruyub  saxlamış  yakut,  Altay-Sayan  dastan 
qəhrəmanları kimi Ulu (Yer) Ananın övladlanndandır; bir versiyaya görə o, 
ümumiyyətlə  ölmür.  Onun  qəbirdə  doğulub  sonra  işıqlı  dünyaya  çıxması 
mifoloji  semantikasına görə  şamanın yeraltı  dünyada  mənəvi  atadan  (hami
ruhdan)  tərbiyə  almağı  və  qamlıq  etməyinə  bərabərdir,  eləcə  də  onun 
yaranışdan  sakral  sfera  ilə  əlaqə  yaratmaq  gücünü  göstərir.  Dastan 
poetikasınm tələbbrinə  uyğun  bu  motiv sonrala  yozumlann  tasiriııə  məruz 
qalmışdır.
Koroğlu  obrazı  öz  kökü  etibarib  keçid  -   inisiasiya  mərasimlərinə 
bağlamr.  Türkmən  «Goroğlu»su  həmin  mərasimin  elementlərini  qonıyub 
saxlamışdır.  Türkman  «Koroğlu»suna  görə,  babası  gorda  doğulan  gələcək 
qəhrəmanı  alıb  yurda  gətirdiyi  zaman  övliya  Xızır  ağ-çal  saqqallı  qoca 
görkəmində  gəlib  əlini  üç  dəfo  uşağın  kürəyina  çəkir,  üç  кэгэ  do  ağzına 
üfıirərək:  «Bizim Nofəs  oğlumuz olsun!» -  deyir  [175,  s.96]. Xızır  və  qırx 
çiltanlar Xızınn «bizim nəfəs  oğlumuz» dediyi yeniyetmə yaşma çatmış bu 
gələcək qohrəmam -  Rövşəııi  alıb  apanr,  içini çıxarıb nur  ila  doldururlar... 
Bundan  sonra  yenilməz  qəhrəmaıı  kimi  qunılmağı  Koroğlunu  şaman  olma 
hadisəsi  ilə yaxınlaşdınr.  Hoqiqətən  «şaman  azan»na  tutulanlar da belo  bir 
mərhələdən  keçirlər’3.  Gorda  doğulduğu  üçün  ona  «Goroğlu»  adının 
verilməsi,  zahiri yozum  görünüşü təsiri bağışlasa da, onun gorda və deməli, 
dolayısıyla о biri dünyada, yeraltı ölülor səltənətində olduğunun işarəsi kimi 
yozula bilər. Goroğlunun gorda doğulmağı bir motiv kimi inisiasiya aktmda 
yenidəıı doğulma hadisəsi  ilə də üst-üstə düşür.  Həmin  mərasimbıin  həqiqi 
mahiyyəti gerçəkdə ondan  ibarət idi ki, neofit mərasim zamanı saııki öliir və 
yenidən  doğulurdu  [175,  s.101].  Bu  ölüb dirilmə aktını  inisiasiyadan keçən 
neofıtin bir də yeni ad alması mənalandınrdı.
Koroğlunun -  Goroğlunun  gorda doğulmağmdan başlamış ona vergi 
verilməsi,  yoııi  keçiş  mərasimində  «yenidəıı  qurulması»  və  gözol  poriyə 
yetməsinə  qədər  olanlar  büsbütün  neofitin  о  biri  dünyada  olmağmı 
rəmzbndirir  [уепэ orada,  s.101].  Türkmən  «Goroğlu»sunun  bir variantında 
Goroğlunun  tüklü  təqdim  olunması  isə  mifoloji  semantikasına  göıo  oııu 
məhz ilkinlik və mədəni qəhrəmanhq aktı ilə qarşılaşdımıaq imkam verir.
Türk xalqlan folklorunda daha çox epik qohrəman kimi təqdim olunan 
Koroğlu obrazıyla bağlı  «Azərbaycan  mifoloji  mətnbri»nə  şərhində  mifoloq
A.Acalov  qeyd  edir  ki,  «mətnlərdə onun  ad  verməsi,  qayda-qanuıılar,  sosial 
normalar təsis etməsi  ilkin  əcdada -  demiurqa aid  flınksiyadır.  Buna görə də 
Koroğluya  daha  çox  mifoloji  obraz  kimi  yanaşılması  özünü  doğrııldur  [41,
13  Yeri  gəlmişkən,  əfsanələrdən  anlaşıldığma  görə,  nıabklər  də  peyğərabər  olacaq 
Məhəmmədin  cismini  doğram-doğram  edir,  içini  təmizlayərək  bənzər  şakildə  yenidən 
qururlar [222,  c.214-215].  Mahiyyət etibarilə bu, şarnan olma mərasiminin eynidir.

---

s.297]. Azərbaycan mifoloji mətnlərində bir sıra təbii obyektlərin, о cümlədəıı 
Kür  çayının,  bir  sıra  qalalann  adımn  Koroğludan  qaldığma  dair  bilgi  var 
[уепэ orada,  s.48-50] Id, bunlar da Koroğlunun ilkin əcdad və yaxud mədəni 
qəhrəman flınksiyasma toplu halmda aydmlıq gətirir.
Koroğlu  dastanında  mifoloji  və  tarixi  lay  biri  digərinin  içərisindədir 
və  o,  bir  sıra  ideoloji  təsirlər  nəticəsində  mifoloji  obrazdan  tarixi  cizgili 
dastan qəhrəmatımadək sürən bir mərhələ keçir. Yeri gəlmişkəıı, istər arxaik 
və istərsə də klassik eposlarda «tipologiya»nm tarix üzəriııdə bir hökmü var. 
Bu baxımdan epik dünya hansısa real tarixi hadisələrin eyni deyildir və onu 
tarixin  hansısa  bir  dövrünə  apanb  çıxarmaq  olmur  [342,  s.8].  Folklor 
nəzəriyyəsi  ölçtiləriylə  yanaşıldıqda,  gerçək  tarixə  eposda  düzəliş 
olunmuşdur  ki,  bu  da xalqm  epik ideallan  və  istəklərinə  uyğundur.  Tarixi 
gerçəklik  özünün  bir  çox əlaməttarini  qoruyub  saxlamış  və  eposda  ümumi 
cizgiləriylə  qavramlmışdır,  eyni  zamanda  dəyişikliyə  məruz  qoyulmuş  və 
bütöv epik sistemə almmışdır [341, s. 182].
Türk  xalqlan  əfsanələrində  quşların,  heyvanların  dilini  mifoloji 
Goroğluya  Xızır  peyğəmbərin  və  qırxlann  öyrətmiş  olduğu  göstərilir. 
Koroğlunun  Balkan  dağlannda  olduğuna  inanılan  müqəddəs  məzarı  isə 
guya azarlıları  sağaldar, dərdliləıə  şəfa verərmiş.  Onun  eləcə  də  Məşhəddə 
və s.  olduğu göstərilən məzan Xızmn, Qorqudun məzarlarının varlığı qədər 
«gerçək»  olub,  bəlalardan  qonıyucu  rııhun  maddi  qavranmasıyla  bağlıdır. 
Büttin bunlarla  yanaşı,  Koroğlunun  «qədim  türk  təfəkkiiründə  möhkəm  yer 
tutmuş  Tann  obrazmm  konkret  tarixi  dövrdəki  transformu»  sayıla  bilməsi 
etnik-mədəni  sistemin  dəyərlər  düzümündə  öz  təsdiqini  tapa  bilmir  [28, 
s.144].  Avrasiya  məkam  boyunca  yayılmış  Goroğlu  motivləri  isə,  prof.
F.Ağasıoğluna görə,  latm xalqlanmn Herakl -  Herkul  (Xerokle) obrazmda 
yeni  cizgilər  qazanmışdır.  Belə  ki,  türkmən  «Goroğlu»sunda  qorunan 
döşəmmə  motivi  yatmış  Geyanm  döşündən  Heraklm  süd  əmməsi,  etrusk 
güzgü  rəsmlarində  böyümiiş  Xerkle  timsahnda  təkrarmı  tapır.  Əsasən 
türkmən  boylannın qoruyub saxladığı  Goroğlu -  Qöroqlı  da əslində Yerin 
oğludur; yeraltı qaranlıq dünyadan (gordan) doğulandır [12, s.76].
Koroğlu  bir  variantda  Allahm  əmriylə  Kuhi-Qaf  ölkəsinə  göydən 
göndəıildiyini  və  dediklərinə  əməl  etməyin  lazım  gəldiyini  söyləyir.  Bu 
hadisə  onun mədəni qəhrəman -  «Göy oğlu» olduğunun rəmzi  kimi yozula 
biləj.  Koroğlu  dəfələrlə  özünti  qurda  bənzədir.  Etnik-mədəni  sistemin 
arxaik  strukturlannda  da  bu  iki  obraz  funksional  yaxinliqlarma  görə  bir- 
birinin yerinə keçə bilirlər: hər iki obrazda mədəni qəhrəman cizgiləri aydm 
seçilir.  Koroğlunun  genezisdə  mədəni  qəhrəmaıı  olmağmdan  gələn,  onu
dönərgə  va trikster funksiyası  ilə bağlayan  xətlər da var.  Bu üzdən  də  epik 
dünya  qəhrəmam  özünü  aşıq,  dəyirmançı,  qoruqçu,  ilxıçı  və  b.k.  qələmə 
verir.  Qəhrəmanm  həm  «Goroğlu»,  həırı  də  «Koroğlu»  adlanması  isə  eyni 
semantik  kodun  mifoloji  səviyyədə  ayn-ayrı  yönləri  ilə  təqdimidir. 
Mifoloqlann  gəldikləri  son  qəııaətlər  Koroğlu  obrazmı  arxaik  şəkliııdə 
çoxkomponentli və çoxşaxəli  surət olaraq görmək imkam verir. Miflə yaxm 
genetik və struktur bağları olan bir epos qəhramanı kimi Koroğlu, beləliklə, 
özündə  Boz  Qurd,  şaman,  mədəni  qəlırəman,  trikster  və  b.  obrazlan 
birbşdırən, semantik potensialı geniş olan bir varlıqdır.
Koroğlu obrazının təşəkküliində, tədqiqatçılara görə, təsəvviif qatı  da 
güclüdür. Bu fikrə əsasən, adı ilə bağlı dastanın yeni mədəniyyət çevrosiııdə 
qurulması  nəticasində  və  oğuz alplıq düşüııcəsinin  bütün yönlərinin  ərətılik 
yarusu üzərinə keçirilməsi  ilə Koroğlu keçid obrazı kimi təşəkkül tapmışdır. 
O,  yeni  mədoniyyət  çevrəsində  haqqı  tapdalanmış  köçobə  türkmanlarm 
intiqamını alan bir ələvi  dərvişi kimi səciyyələndirilir.  Koroğlunun ərəııliyi, 
ona  vergi  verilməyi,  onun  haqq  aşıqlığı,  yenilməzliyi  və  sakral  sfera  ilə 
bağlılığı xilaskar Göy oğlu obrazımn təsəvviif qatındakı görünüşüdür. Turk­
man  variantı  onu  çiltanlann  nəfəs  oğlu  olaraq  -   haqqa  qovuşmuş  kimi 
təqdim  edir.  Bolqar  variantına  görə  isə  Koroğlu  ölümsüz  qırxlar  cərgəsinə 
qanşıb  əbədiyyəıı  diri  qalır  [234,  s.99].  Tüıkmənlərdə  adınm  baxşılar 
siyahısmm  başında  gəlınəsi  isə  Koroğlu  (Goroğlu)nun  baxşılar  piri 
məqamma  yüksəldildiyini  göstərir.  Türkmən  «Goroğlu»su,  ümumiyyətb, 
sufiyanə  tərzli  şeirlərlə  zəngindir.  Araşdırıcılann  qənaətinə  görə  təsəvviif 
donlu fıkirlər yayan  ilahiləri, nəfəsləri  ilə Koroğlu əski şəklindən  bir dərviş- 
эгэпэ, toriqət Koroğlusuna transformasiya olunmuşdur.
Türk  mifologiyasında  əski  çağlarm  gerçək  dünyadəıki  vasitosi  olub, 
zəngiıı  əsatiri  görüşlər  sistemi  ilə  bağlanan,  struktur-semantik  səciyyəsi 
etibarilə  diqqəti  çəkən  obrazlardaıı  biri  də  «Çingiz»  adı  ilə  bilinınəkdədir. 
Obrazın  adına müəyyəıı  səs dəyişikləriyb Teııgiz,  Şmqıs və b.  şəkillərdə də 
təsadüf edilir.  İnamşlara əsasən,  Çingiz nizam  yaratmaq  üçün  Ulıı  Tanrınm 
yer üzünə göndərdiyi öz övladıdır.
Mərkəzi  Asiya  və  Sibir  xalqlarmın  yaddaşında  silinməz  izlar  qoyan 
Çingiz  xanın  adıyla bağlı  mifm  də  çoxlu  sayda  variantı  var.  Həmin  miflər 
əsasən  «Tanrı  dövləti»  düşüncəsi  və  «səma  oğlu»  haqqındadır.  Monqol 
(Moğol)  şaman  inanışlarında  da  Çingiz  göylər  oğludur.  Ümumiyyətlə, 
nıonqol  mifologiyasındakı  Çingiz  xan  obrazı  əcdad  ruhları  sırasında 
tapınılan  bir varlıqdır.  O,  mədəni  qəhrəman  funksiyasmm  daşıyıcısıdır.  Bir 
çox folklor süjetlərindən göründüyü kimi, Çingiz xan bəzi toy adətlərinin də

---