Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
oğurlayıb уеуэ bilir [311, s.l 18]. Yəni keçirdiyi «demonlaşma» prosesinin həmin son mərhələsində obraz folklorda və xalq inanclannda cadugar qanya, adamcıl qurda çevrilir, uşaqlan oğurlayır və s.; bir çox zahiri cizgiləri isə onun prototipik «ana»hq funksiyasına işarə edir və bu tip personajlarm daimi əlaməti olaraq qalır. Yaxud həmin ilahə-anadır ki, sonsuzlara bəm oğul-uşaq verir, həm də bunun qarşısmda əngal olur; hər şeyə qadir Humay ham yeni övlad diinyaya gəlməsitıin sababidir, Ь эт də ölüm gətirir və ya «əmcəyi uzun, saçı pırtlaşıq, boynu muncuqlu» A1 ruhu bir zamanlar doğan qadınlan hirnayə edirkən, onun bir azca dəyişik şəkli, lakin onunla tamamən eyni fiınksional strukturlu olan Hal nənəsi haqda deyilir ki, o, əvvəl öz uşağıra yeyibdir. Eyni bir Ulu Ana kompleksindən qopan A1 ruhu, Urnay va b. kimi bir sıra personajlarm belə ambivalent ınanası - həm həyatverici başlanğıc və ham da Ölüın gətirə bilməsi buntınla - тэп а potensialı geniş olan invariant modeldə hər iki başlanğıcxn bir arada olması ilə bağhdır. Bu isə Ulıı Ana kompleksinin transformasiyası olan obrazlarin xtonizmini da şərtbndirmişdir. Çox sayda xtonik demon yaxud demonik personajlar var ki, Ulu Ananm bu və ya digər atributunu daşıyır. Xtoniklik isa demonizmlə yanaşıdır. Bu manada sallaq və həddən artıq iri döşlii olmasi, zoomorf cizgilari daşıması, heyvanat aləmi ilə bağlılığı Ulu Ananm başlıca cizgilari arasmdadır [70, s.373]. Ulu Ana kompleksinin transformasiyalarmdan biri olan Al//Hal anasi (Albasti) obrazi bu baximdan olduqca saciyyavidir. Başlanğıcda bir qoruyucu ruh olan bu obraz demonizasiyamn son marhalasinda epik folklorda va xalq inanışlarmda adamyeyana, uşaqları oğuılayan cadugara çevrila bilmişdir. Ulu Ana dağ ila va ilkin substansiya olan su stixiyasi ila eyni daracada alaqalidir. Tiirk mifologiyasmm bu olduqca aski personaji, masalan, Altay eposunda su va dağ ayalarinin böyüylidür; bütün quşlar, heyvanlar onun hökmündadir. Bazan hatta güman edilir ki, hamin dağ va su ayalari tabiatin hayatverici giicünü aks etdirarak, har şeyi bilan Yer Ana obrazmin konkret tazahür şakilləridir [374, s.40]. Diriliyin ilkin stixiyasmi simvoliza edan Ulu Ana aski düşüncadə bütiin yer-sularm da sahibidir, ovun uğurlu keçmayinə qədər hər şey onun istəyindan asıhdır, çünki yer üzünda har nə varsa, hamısma hayat-can baxş edan da, bir sözla, bütün təbiətə, varlığa nəfəs verən odur və s. Ulu Ana mifik varlığı, ümumiyyətb, ayrı-ayn xalqlarda su stixiyası, yer (bazan yer ayəsi adlandığı da bu üzdandir) və о biıi diinya stixiyalan ib alaqələndirilir15. Ən aski çağlardan qalma qaya tasvirlarinda Ulu Ana bolluq, mahsuldarlıq, artım düşüncasinin ifadasi olaraq iri, sallaq döşlü qadm kimi rəsm olunur ki, bu da mifoloji düşüncə ila vaşayan qadim insanın nazarinda Ulu Ananm metaforik bir obraz deyil, caıılı varlıq olaraq düşünüldüyünü göstarir. Dünyanm yaradılması aktında iştirak edan mifoloji Ulu Ananmsa bir başlıca zahiri atributu onun iri, sallaq döşlü olmasıdır. Arxeoloji qazmtılar zamanı üza çıxarılan qadm heykalbrinin iri döşlülüyü onlann mahz artım, bolluq-barakat düşüncasiyb bağlandığım göstarir. 15 Mifoloji diinya modelində xaosu bildirən, eb ca da yaradılış aktında iştirak edan strukturyaradıcı su mifoiogemi Ulu Ananı təmsil etmişdir. Su doğuın, artım va həmin semantik cargəbııma içərisinda yer alan öliirnsüzlılk mifologemini do özünda birləşdirir. Yaradılışm başlıca iinsürü kimi su m üxtəlif mifoloji sistenılərdə ilk başlanğıcla bağlıdır vo ilkin xaosu sociyyələndirir. İ1 təhvil olanda bir anlığa dayanıb dəyişməsi inaııcı suyun ilkin xaosu özünda tocəssüm etdirməsindən gəlir. İçonbri öhnəzliyə qovuşdurduğuna iııanılan əfsanəvi Dirilik suyu ilkin xaosu bildirən qaranlıq abm də, ziilmotdə göstorilir. Bu məııada yaradılış mifinda İlkin Suyun izbrini Dirilik suyu simvolunda tapmaq olur; aski düşünco onu xaosun bir stixiyasi kimi təsəvvilr etmiş, yoni xaosıı Su simvolunda veınıişdir [65, s.239- 240]. Bir sıra mifoloji sistem brdə dilnyanm yaradılışı birbaşa su ila bağlanılır, kosmoqonik m ifbrdo Tanrımn birinci olaraq dəryanı, suları yaraldığı söylənilir. «Hoq didannı görınüş» nıüqəddos su hoyatvcrici başlanğıc kimi mifoloji düşiincodo ana bətninin analoqu, kaiııatm ilkin, yaradıcı başlanğıcmda dayanan universal obrazdır, digor yandan kosmik katakliznıbr va ölüm do onunla əlaqalidir. Dünya daşqını haqda miflar bir da bu aski dilştincodan doğmuşdur. Su ilkin yaradılışm və təbiətdəki bütün mürəkkab strukturların asasmda dayanır. Haqiqatan suyun quruluşıı takamiil baxınıından tabiətdəki milrakkəb, о cümlodatı bioloji stınkturlarııı konfiqurasiyalı quruluşu üçiin özül taşkil edir. Bu, giiııüınüzdə da elnıi yolla galinaıı bir naticadir ki, yaradılışm ilkin əsasında suyun dayandığına dair aski ideyanı yenidan canlandırır [245]. Aydın olur ki, canlı ab m in hatta biltüıı an mürəkkəb strukturlaıı da hansısa an ilmuırıi asas üzorindo quıuludur. Tasəvvüf adəbiyyatında «vohdat» va ya «əzali maııa danizi» deyilarkan həmin ilkiıı sular alamina işarə edilir. Varlıq meydana galan zaman cojub dalğalanan da yer üziiniin yaradılış çağmda, о ilkin çağda ibarət olduğu həmin sular alami, «dəryayi-mühitwdir. İlkin suyun bu simvolikası sufılikdaki «ilahi mey»də də var (Həmin mey ki, insan oğlu yaranmazdan - h ab ruhlar maclisindo arif olaıılara içirilmiş, о badodətı içənbrin bütün varlığı iso ilahi eşq b dolduğundan diinyaya da əbədi mast gəlmişlər). Struktursuz ilkin su stixiyasmın lil eb n ib sonra ondan torpaq parçasının yaradılınası miflərdo xaosun kosmosa çevrilmasinin эп garakli aktı kimi çıxış edir. Yaradıcı başlanğıc ilkin xaosun özünda var va dünyanın hər an yenilonməsi, tozalənmosi do e b onun gilcüyb olur. Sakral enerjinin ən çox toplandığı yerdünyanm tən ortasında, su üzərinda olan yerdir. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|