273
onun təbii-maddi doldurulması YM-u müəyyən edən cəhətlərdən
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, bioloji cəhətdən daha qiymətli
sayılan maddələr hesabına qida məhsullarının qəbulu orqanizmin
zülala, yağa, karbohidratlara, vitaminlərə tələbatını tam ödəməyə
imkan verir və fiziki, əqli enerjinin sərf olunduqdan sonra yerinin
doldurulmasını təmin edir: deyək ki, zülala tələbat daha çox çörək
məhsullarının yox, ətin qəbulu hesabına təmin olunur.
İstehlak səbətinin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən doldurulması
insanların həyat fəaliyyətinin aşağıda qeyd olunan əsas cəhətlərinin
nəzərə alınması ilə müəyyən olunur:
- fizioloji ehtiyaclar (bioloji amil), ailənin yaş-cins tərkibi
(demoqrafik amil), təbii-iqlim şəraiti (coğrafi amil);
- enerqetik sərfiyyat, ağır və gərgin əmək növündən asılı olan
(istehsal və əmək amillər);
- milli xüsusiyyətlər (etnik amillər və adət və ənənələr).
Qidalanmanın həcmi və keyfiyyəti, tibbi xidmət, məişət və
nəqliyyatla bağlı ehtiyaclara digər amillər də təsir edir (sağlamlıq, ailə
vəziyyəti və s.).
İstehlak səbətinin vacibliliyi ondan ibarətdir ki, onun əsasında
mühüm sosial indikator kimi nəzərə alınan yaşayış minimumunun
həcmi hesablanır, hansınınki vasitəsilə aşağıdakılar müəyyən olunur:
- sosial siyasətinin işlənməsi və həyata keçirilməsi zamanı
əhalinin həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi;
- minimum əmək haqqının səviyyəsini, təqaüdlərin və başqa
sosial ödənişlərin məbləğininin əsaslandırılması və dövlət büdcəsinin
formalaşması prosesində nəzərə alınması.
274
Ölkəmizdə istehlak səbətinin tərkibi təqribən 30 adda mal və
xidmətlərdən ibarətdir. Bu da insanın minimum tələbatlarının tam
ödənilməsinə imkan vermir. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkələrdə
yaşayış minimumu hesablanması üçün ıştifadə olunan istehlak
səbətinə daxil olan mal və xidmətlərin müxtəlifliyi dəfələrlə çoxdur.
Məsələn, ABŞ - da 300, İngiltərədə - 350, Almaniyada - 475.
İstehlak səbətinin sosial funksiyalarının əhəmiyyəti böyükdür:
dövlət statistikası məhz onun strukturuna dahil olan mal və
xidmətlərinin qiymətlərinə əsasən hesablamalar aparır. Bu da öz
növbəsində ölkədə inflyasiya səviyyəsindən asılı olaraq sosial
ödənişlərin indeksləşməsinə, yoxsulluğun azalmasına təsir göstərir.
İstehlak
səbətinin
həcmi
(onun
dəyər
forması–yaşayış
minimumu) cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə etdiyi
nailiyyətlərindən asılıdır və bunun əsasında istehlak səbətinin
strukturu və keyfiyyət tərkibində müəyyən dəyişikliklər aparılır.
Beləliklə, Azərbaycanda mövcud istehlak səbəti ölkənin dinamik
inkişafının səviyyəsinə cavab vermir, çünki “sağ qalmaq modelinin”
bütün əlamətlərini özündə əks etdirir. Burada xərclərin böyük hissəsi
qida məhsullarının payına düşür.
Azərbaycan qanunvericiliyinə görə yaşayış minimumu Dövlət
büdcəsi ilə birgə təsdiq edilməlidir. Lakin 2005 və 2006-cı illərdə
Dövlət büdcəsinin təsdiqi zamanı qanunun bu bəndi pozulmuş və
yaşayış minimumum büdcə ilə birgə təsdiq edilməlidir. Yalnız 2007-ci
ilin büdcə layihisində yaşayış minimumu hesablanaraq 70 AZN təsdiq
olunmuşdur.
275
Yaşayış minimumunun natural dəstinin (yaşayış minimumu)
dəyəri minimum istehlak səbətinə daxil olan məhsulların, qeyri-ərzaq
malların və xidmətlərin istehlak qiymətləri indeksindən asılı olaraq
dəyişilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə yaşayış minimumuna əsaslanaraq
yoxsulluq səviyyəsi hesablanır. Deməli, yaşayış minimumundan az
miqdarda adambaşına düşən gəlir hesabına dolanan əhali ölkədə
yoxsulluq səviyyəsini təşkil edir. Yoxsulluq səviyyəsinin yüksək
olması öz növbəsində ölkədə əhalinin zəruri istehlak məhsulları və
xidmət növlərindən istifadə etməsini məhdudlaşdırır. Azərbaycanda
dövlət tərəfindən aparılan sosial siyasətinin nəticəsində əhali arasında
yoxsulluq səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır (qrafik 9.2).
Qrafik 9.2
Azərbaycanda yoxsulluq səviyyəsinin və yoxsulluq həddinin
dinamikası
42,6
29,3
58
20,8
64
15,8
78
13,2
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2005
2006
2007
2008
Yoxsulluq hətti, manat
Yoxsulluq səviyyəsi, %
Qrafik 9.2-dən göründüyü kimi, Azərbaycanda 2005-2008-ci illər
ərzində yoxsulluq səviyyəsi 29,3%-ən 13,2%-ə, yəni 2,2 dəfə enmişdir.
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, 2008-ci ildə 2005-ci illə
276
müqayisədə yoxsulluq həddi əhəmiyyətli dərəcədə, yəni 1,8 dəfə,
artmış, minimum əmək haqqı səviyyəsini üstələmişdir.
Yoxsulluq həddi - yaşayış minimumu səviyyəsində istehlaka
təminat verən gəlir kimi qiymətləndirilir və yaşayış minimumundan
aşağı gəliri olan əhali yoxsul hesab olunur.
Yoxsulluq həddi, başqa üsullarla yanaşı, ev təsərrüfatlarının
müayinəsi əsasında da müəyyən edilir, lakin bu yoxsulluğun tam
düzgün qiymətləndirilməsinə imkan vermir. Ona görə də əksər
hallarda gəlirlərin hesablanmasında desil və kvintel bölgüsündən
istifadə edilir.
Dövlət əhalinin sosial müdafiəsini öz üzərinə götürməklə fərdləri
və ev təsərrüfatlarını müdafiə edə bilir. Əgər ölkədə yoxsulluq
dərinləşir, onda dövlət tərəfindən fərdləri və ev təsərrüfatlarını
riskdən və təhlükədən müdafiə edilməsi daha də çətinləşir və onları
aradan qaldırılması üçün daha çox vəsait tələb olunur. Ona görə də
dövlət yoxsulluğun dərinləşməsinin qarşısının alınması istiqamətində
geniş şəkildə tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin etməlidir. Çünki
yoxsulluğun dərinləşməsi doğulanda gözlənilən ömür müddətini
azaldır, əhalinin təhsil almasını, səhiyyə xidmətlərindən istifadə
etməsini çətinləşdirir ki, bu da son nəticədə insan inkişafına və həyat
səviyyəsinin artmasına mənfi təsir göstərir.
Ölkədə əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılışdırılmasına dair xüsusi
məqsədli proqramlar hazırlanmış və həyata keçirilmişdir: «2003-2005-
ci illərdə Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə Dövlət
Proqramı»,
«2004-2008-ci
illərdə
Azərbaycan
Respublikası
Regionlarının Sosial-İqtisadi İnkişafı üzrə Dövlət Proqramı», «2005-
Dostları ilə paylaş: |