281
Həyatın keyfiyyəti – insanların maraq və tələbatları kompleksinin
tam təmin olunması və inkişafın səviyyəsidir ki, bu da iqtisadiyyətinin
müxtəlif sahələrində və insanların həyat davranışında özünü göstərir.
Həyatın keyfiyyəti problemi özündə əmək şəraitini, əmək nəticələrini,
əməyin məzmunu və xarakterini, demoqrafik, etnoqrafik və ekoloji
aspektlərini birləşdirir. Bu problem insanların azadlığı və hüquqları ilə
bağlı məsələləri, onların davranış və psixoloji cəhətlərini, onların
ideologiyasını və mədəni səviyyəsini özündə əks etdirir.
Həyatın keyfiyyəti mürəkkəb kateqoriya kimi əmək həyatının
keyfiyyəti anlayışı özündə birləşdirir.
Əmək həyatının keyfiyyəti anlayışı məşğulluq, işsizlik, iş
gününün uzunluğu, iş ayının, ilinin müddəti, istehsalatdakı
zədələnmələrin səviyyəsi və s. kimi amillərlə məhdudlaşmır. Burada
həmçinin, işçilərin əməyinin məzmununun və xarakterinin onların
maraqlarına uyğun gəlməsinin dəyərləndirilməsi, işin intensivliyi,
əmək kollektivin daxilindəki qarşılıqlı münasibətlərin səviyyəsi və bir
çox başqa cəhətlər də nəzərə alınmalıdır.
Həyat şəraiti dedikdə, əhalinin həyat fəaliyyətinin bilavasitə,
obyektiv cəhətləri (məşğulluq, əməyin ödənişi və gəlirlər, əhalinin
məskunlaşdığı yerin xarakteri və ailənin əmlak təminatı, sosial
təminatın inkişafı və sosial infrastruktur) başa düşülür.
Həyat tərzi dedikdə, cəmiyyətdə ayrı-ayrı şəxslərin, sosial
qrupların, millət, xalq və sosial təbəqələrin mövcud həyat şəraiti başa
düşülür. Deməli, cəmiyyətin normal istehlakın kəmiyyət göstəricisi
kimi həyat tərzi çıxış edir. Həyat tərzi gəlirlərin həcmindən, ya da öz
növbəsində qiymətlərin səviyyəsindən, bazarın əmtəələrlə nə dərəcədə
282
təmin olunmasından, həmçinin, vergilərin və ödəmələrin həcmindən
asılıdır. Fəaliyyət növü kimi həyat tərzi anlayışın təyin olunması
əsasında insanın müəyyən olunmuş məqsədlərə istiqamətləndirilməsi
durur (passiv həyat tərzinin əksinə aktiv həyat tərzi).
9.6. İstehlak büdcəsi və istehlak səbətinin həyat səviyyəsinin
yaxşılaşdırılmasında rolu
Hazırda minimum istehlak büdcəsinin tərtib olunması məsələsi
daha çox statistik və normativ metodların tətbiqi nəticəsində həll
olunur.
İstehlak
büdcəsinin
tərtibinin
normativ
metodu
qanunvericiliklə müəyyən olunub (xüsusən də YM-un müəyyən
olunması üçün). O, istehlakın elmi cəhətdən əsaslandırılmış norma və
normativlərinin (mütləq ölçülərdə) müəyyən edilməsi yolu ilə əhali
qruplarına çatma müxtəlifliyinə görə, həyati cəhətdən əsas tələbatı
təmin edən qida məhsullarının, qeyri-ərzaq məmulatlarının və
xidmətlərin təbii yığımının formalaşmasını, istehlak səbəblərinin
«doldurulmasını» nəzərdə tutur.
MİB-nın hesablanması zamanı müəyyən maliyyə ehtiyatının-
istehlakın mövcud səviyyəsinin stabil saxlanılması üçün ayrılan
vəsaitin yaradılmasını nəzərə almaq lazımdır. Onlar gəlirlərin
səviyyəsinin qısamüddətli azalması halında, eləcə də uzunmüddətli
tələbatın fasiləsiz, yəni eləcə də ev əmlakının sadəcə təkrar istehsalını
təmin edən yığım üçün cari xərclərin saxlanması məqsədilə lazımdır.
MİB-nın tərtibi zamanı dövlət qarşısında maliyyə öhdəliklərini
(mütləq vergi və ödənişlər) yerinə yetirmək üçün vətəndaşlara lazım
olan xərclər də nəzərə alınır. Bu onunla əlaqədardır ki, iqtisadi
283
cəhətdən aktiv olan əhali ölkənin maliyyə sisteminin formalaşmasında
iştirak edir. Hazırda, MİB çərçivəsində mütləq vergiyə yalnız gəlir
vergisi aid edilir. Bu mənbə üzrə xərclərin hesabı mövcud
qanunvericilik əsasında və vergiqoyma bazası ilə həyata keçirilir ki, bu
halda istehlak səbətinin dəyəri əsas götürülür.
Bazar münasibətlərinin inkişafı ilə daim kredit-maliyyə
münasibətlərinin yeni növləri, deməli müvafiq vətəndaş ödəmələri
meydana çıxır. Mütləq sığortanın müxtəlif formalarının meydana
gəlməsi isə müvafiq ödənişlərlə (əmlak, sosial transfertlər, o cümlədən
təqaüd və s.) müşayiət olunur. Gələcəkdə MİB-nın formalaşması
zamanı nəzərə alınması vacib olacaq mütləq ödənis və vergilərin digər
növlərinin meydana gəlməsi də mümkündür.
Minimum istehlak büdcəsinin dəyər miqdarının tərtibi və
hesablanması metodikalarının işlənib hazırlanması və rəsmi təsdiqi bu
göstəricilərin tətbiqi üçün normativ bazanın formalaşmasına xüsusi
diqqət yetirməyə imkan verərdi. Onun tətbiqi əhalinin müxtəlif
təbəqələrinin həyat səviyyəsini adekvat qiymətləndirməyə və
cəmiyyətin sosial strukturu, onun ziddiyyətləri, daha kəskin tələbatları
barədə tam təsəvvür əldə etməyə imkan verir. Bu isə öz növbəsində
qəbul edilən qərarların nəticələrini doğru qiymətləndirməyə və
əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə yönələn tədbirlərin seçiminə
imkan verir.
Cədvəl 9.2
Qida məhsullarının istehlakı (il ərzində adambaşına, kiloqram)
284
0
0
1
0
0
2
0
0
3
0
0
4
0
0
5
0
0
6
0
0
7
Ə
t və ətə çevirməklə
ə
t
məhsulları
(natura
şə
klində piy və içalat daxil
2
8
9
9
9
9
9
.
2
Süd
və
süd
məhsulları
(südə
çevirməklə)
5
4
5
2
.
4
7
1
.
1
7
7
.
6
7
4
.
8
7
9
8
0
.
2
Yumurta, ədəd
1
2
2
2
2
3
2
4
2
6
2
0
2
3
Qənd və qənnadı
məmulatları
6
.
8
7
.
2
0
.
7
0
.
9
0
.
8
0
.
9
1
.
0
Bitki yağı
.
1
.
5
.
3
.
3
.
3
.
3
.
4
Balıq
və
balıq
məhsulları
.
7
.
2
.
6
.
6
.
6
.
6
.
6
Tərəvəz və bostan
məhsulları
2
9
6
0
7
0
7
1
7
5
8
1
9
2
Meyvə və giləmeyvə,
üzüm (şərab emalına sərf
olunanı daxil etmədən)
0
3
1
7
1
9
1
Taxıl məhsulları (un
hesabı
ilə
çörək
və
makaron məmulatı, un,
yarma və paxlalılar)
5
8
6
6
7
1
8
2
8
2
8
1
8
2
Cədvəl 9.2-dən göründüyü kimi, 2001-2007-ci illər ərzində əsas
ərzaq məhsullarının istehlakında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir.
Belə ki, ət və ət məhsullarının istehlakı 32%, süd və süd məhsulları
istehlakı 82%, qənd və qənnadı məmulatlarının istehlakı 84%
artmışdır. Verilmiş illər ərzində xüsusi artım bitki yağı, balıq və balıq
Dostları ilə paylaş: |