Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
90 göstərmiş şairlər məclisinə bu zaman Əbülüla Gəncəvi başçılıq edirdi. 91 Müəyyən müddətdən sonra onu “Məlik əş-Şüəra” (“şairlərin başçısı”) mövqeyində Əfzələddin Xaqani əvəz etdi. Şərq ədəbiyyatı klassiklərinin bir çoxu kimi Xaqaninin də təvəllüd tarixi, həyatı haqqında mənbələrdə dəqiq məlumatlar yoxdur. Ədəbiyyatşünas alimlər şairin öz əsərlərinə əsasən belə hesab edirlər ki, o, təqribən 1120-1122-ci illər arasında Şamaxıda anadan olmuş və 77 yaşında ikən (1199-cu ildə) Təbrizdə vəfat etmişdir. 92 Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar Şirvani (Xaqani) Nizami Gəncəvinin yaşca böyük müasiri olmuşdur. O, əsərlərini dövrünün ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq farsca yazmışdır. Şairin öz sözlərinə əsasən anası sonralar İslamı qəbul etmiş nəsturi (xristian) qızı olmuşdur. 93 Əfzələddin 8 yaşında atasını itirmiş (atası ailəsini tərk edərək qürbətə getmişdi), əmisi Kafiəddin Ömər ibn Osmanın himayəsi sahəsində böyümüş, tərbiyələnmiş, təhsil almışdır. O, gənclik çağlarında “Həqayiqi” təxəllüsü ilə şeirlər yazırdı. Əfzələddinin 25 yaşı olarkən əmisi vəfat etmiş, şair Şirvanşahların məlik əş-şüərası Əbülüla Gəncəvinin dəvəti ilə saraya gəlmiş, Əbülülanın yeganə qızı ilə evlənmiş, 94 Əbüləlanın ona verdiyi “Xaqani” təxəllüsü ilə bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir. Əsl adı “İbrahim”, kamillik ləqəbi “Əfzələddin”, təxəllüsü isə “Xaqani” olan şairin saraydakı vəziyyəti III Mənuçöhrün (1120-1160) vəfatı və I Əxsitanın hakimiyyətə gəlməsindən sonra mürəkkəbləşmiş və o, saray mühitindən qurtulmaq yollarını aramağa başlamışdı. 1156-cı ildə Xaqani Məkkə ziyarəti bəhanəsi ilə Şirvanı tərk etmişdi. Onun Məkkə ziyarəti təqribən bir il çəkmişdir. Şair səfər zamanı bir sıra Şərq ölkələrini gəzmiş, Bağdad, Həmədan, Ərdəbil, Şam, Mosul, İsfahan kimi mədəniyyət mərkəzlərində olmuşdur. Xaqani bu səfərinin təəssüratı ilə “Mədain xərabələri” adlı qəsidəsini və “Töhfətül-İraqeyn” (“İki İraqın hədiyyəsi”) adlı mənzum səfərnaməsini - məsnəvisini yazmışdır. Şirvana qayıtmış şairi soyuq qarşıladılar. O, özü də artıq mədhiyyə janrına deyil, ciddi fəlsəfi poeziyaya meyl edirdi. Saraydan tamamilə uzaqlaşmağa can atan Xaqani Şirvanşah I Əxsitanın əmrinə əsasən 1170-ci ildə həbs olunaraq Şabran qalasına salındı. Şair 7 ay ərzində həbsxanada qaldı. Xaqani 1173-cü ildə Şirvanı ailəsi ilə birgə həmişəlik tərk etdi. Şair 1184-cü ildə Təbrizdə məskunlaşmış və ömrünün sonunadək burada yaşamışdır. Təbiidir ki, Xaqani mədhiyyə janrında tam uzaqlaşa bilmədi. Onun Xarəzmşahlardan Atsıza və Təkişə, Səlcuq sultanları Məsuda və III Toğrula, Azərbaycan atabəyi Qızıl Arslana ithaf etdiyi mədhiyyələri vardır. 95 Xaqani Şirvani Yaxın Şərq ədəbiyyatı tarixində epik nümunələrdən sayılan “Töfhətül-İraqeyn” (1157) məsnəvisində özü, əsil-nəsəbi, ailəsi haqqında geniş məlumat vermişdir. Onun “Qəsideyi-Şinniyyə” (“Dinləyənlərin qəsidəsi”) adlı qəsidəsinə 30-dan artıq məşhur Yaxın və Orta Şərq şairi (Ə.X.Dəhləvi, Ə.Cami, M.Füzuli və b.) nəzirələr yazmışdır. Yaradıcılığının “saray dövrünün” mədhiyyələrinə görə peşmançılıq hissini şair “Xaqani” deyil, “Xəlqani” olduğunu poetik şəkildə bildirmişdir. Onun “Həbsiyyə” adlanan qəsidələr və mərsiyələr toplusu Şabran həbsxanasında yaşanmış poetik hisslərin inikasıdır. Şair 20 yaşlı 91 oğlunu itirdikdən sonra yaradıcılığında mərsiyələrə çox meylli olmuşdur. “Bədii- fəlsəfi söz sərrafları ona “Xəllaqe-məani” (“Mənaların yaradıcısı”) ləqəbini vermişlər. 96 “Fəxriyyə”, “Həbsiyyə”, şeirlər, qəzəllər, qitələr, rübailər, mərsiyələr onun çoxşaxəli, fəlsəfi məzmunlu ədəbi yaradıcılığının tərkib hissələridir. Şairin “Divan”ında dövrün tarixi hadisələrinin real təsviri vardır. Məhsəti Gəncəvi (1089-1182/83) Nizami Gəncəvinin müasiri olmuşdur. O, mükəmməl təhsil almış, Şərq ədəbiyyatı və musiqisini öyrənmiş, gözəl şətrənc (şahmat) oynamışdır. Məhsəti 1118-ci ildə Gəncə taxtına çıxmış sultan Mahmudun sarayında, sultan Səncərin Mərvdəki sarayında keçirilmiş şeir məclislərində iştirak etmiş, uzun ömür sürmüş, həyatı dastana dönmüşdür (XV-XVI əsrlərin məhsulu olan “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanının ona və həyat yoldaşına həsr olunması). Bir neçə il Mərvdə yaşamış, əsasən farsca rübailər yazmış şairənin yaradıcılığı əsasən Gəncə mədəni mühiti ilə bağlı olmuşdur. Şirvan ədəbi məktəbinin yetirməsi olmuş, məlik əş-şüəra Əbülməkarim Mücirəddin Beyləqani (1197/98-ci ildə vəfat etmişdir) qəsidələrinin əksəriyyətini ona himayəçilik etmiş Azərbaycan Atabəylərinə və səlcuq sultanı II Toğrulun oğlu sultan Arslanşaha həsr etmişdir. Şair Dərbənd hakimlərinə də mədhiyyələr yazmışdır. O, tənqidi məzmunlu şeirlərinə görə qətlə yetirilmişdir. Qəvami Mütərrizi Gəncə şairi idi. Dövlətşah Səmərqəndinin məlumatına görə, Mütərrizinin Nizami Gəncəvi ilə qohumluq əlaqələri vardı. Bu şair qəsidələrində Azərbaycan Atabəyləri Qızıl Arslanı, Məhəmməd Cahan Pəhləvanı mədh etmişdir. Gəncə ədəbi mühitinin yetirməsi, Nizami Gəncəvinin dostu Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustadın yaradıcılığı bu dövrün diqqətəlayiq mədəni faktlarındandır. Ədibin bizə gəlib çatmış yeganə əsəri “Munisnamə”dir. Onun həyatı və yaradıcılığı haqqında məlumatlar isə məhz “Munisnamə” əsərindədir. Bu məlumata görə, şair Azərbaycan Atabəylərinə xidmət etmiş, gənc şahzadələrin müəllimi və tərbiyəçisi olmuş, əsərlərini Məhəmməd Cahan Pəhləvana, Qızıl Arslana və Əbubəkrə ithaf etmişdir. Müəllif əsərin “Giriş” hissəsində Eldənizlərin adı ilə bağlı olan 6 erkən əsərinin adını çəkmişdir. 97 17 fəsildən ibarət olan “Munisnamə” əsərində maraqlı hekayə, novella, ibrətamiz hədis və məsəllər toplanmışdır. Əsərin mətninə xeyli şeir parçası daxil olunmuşdur. “Munisnamə” farsdilli ədəbiyyatda qafiyəli bədii nəsrin erkən və parlaq örnəklərindəndir. “Bu dövrdə fars dili özünün inkişafı və təkmilləşməsində məhz Azərbaycan poetik məktəbinin nümayəndələrinə borcludur. Fars dilinin Azərbaycan hökmdarlarının, Şirvandan başqa, ana dili olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan poetik məktəbinin Nizamidən başqa bütün nümayəndələri Səlcuq sultanlarının, sonralar isə Azərbaycan Atabəylərinin saray şairləri olmuşlar”. 98 Camal (Nizami) əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd Nizami Gəncəvi (1141-1209) dünya şöhrətli Azərbaycan şairi- mütəffəkkiridir. “Nizami Qum şəhərində doğulmuşdur. (“Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da, dağda yerləşən Qum şəhərindənəm”). Qum kəndi hazırda Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|