Şəkil 2.
Ribosomlar:
1-sitosel; 2-endoplazmatik şəbəkə; 3-sərbəst ribosom; 4-
endoplazmatik şəbəkə üzərində olan ribosom; 5-ribosomun böyük subvahidi; 6-riboso-
mun kiçik subvahidi (C.Nəcəfov və b„ 2010).
M itoxondrilər
-
hüceyrələrdə
energetik
prosesləri
tənzimləyən
adenozintrifosfat turşusunun (ATF) sintezini yerinə yetirməklə müxtəlif forma
(sap şəkilli, girdə, uzunsov) və ölçüdə (0,5-5 mkm) olur və hüceyrənin eneıji
mənbəyi-«stansiyası» adlanır Onların üzəri ikiqat membran (xarici hamar və
daxili daraqşəkilli qat-krist) ilə örtülü olmaqla onların arasında
xüsusi maye-
matriks
toplanır. Matriksdə olan çoxlu sayda fermentlərin təsirindən hüceyrədə
metobolizm prosesi zamanı yaranan enerji bioloji eneıjiyə çevrilir və
adenozintrifosfat (ATF) sintez olunur. ATF tərkibindəki fosfat turşusu
molekulunu itirərək adenozindifosfata (ADF) və adenozinmonofosfata (AMF)
çevrilir və hüceyrənin bütün energetik funksiyaları təmin edilir. Mitoxondrilər
yağ turşuları, fosfolipidlər və zülalların (az miqdarda) sintezində də iştirak
etməklə, onların tərkibində 25-30% lipid, 65-70% zülal və cüzi formada DNT və
RNT olur.
Holçi kompleksi
müxtəlif (çən, qabarcıq, vakuol) formalı orqanoid olmaqla,
əsas funksiyası metabolizm prosesinin aralıq məhsullarım və ətraf mühitdən
daxil olan kimyəvi maddələri hüceyrələrdən təcrid və xaric etməkdən ibarətdir.
Bu kompleks nüvənin yanında yerləşərək hüceyrə mərkəzini əhatə etməklə ilk
dəfə olaraq Nobel Mükafatı Laureatı Kamillo K.Holçi (1898) tərəfindən
neyronlarda müşahidə edilməklə, eritrositlər və yetişmiş spermatozoidlərdən
başqa bütün hüceyrələrdə mövcuddur, hüceyrənin sekretor və ifiazat
funksiyasını icra edir.
Lizosomlar
- kiçik (0,4-08 mkm) ölçüyə malik olan və hidrolitik
fermentlərlə dolu kisəciklərdən ibarətdir. Onların əsas funksiyası hüceyrələrin
həzm fəaliyyətini təmin etməkdir. Onlar heyvan və göbələklərin hüceyrələrinin
orqanoidi olmaqla Holçi kompleksində əmələ gəlir. Bitki hüceyrəsində mövcud
deyil, bir qat membrandan ibarətdir, tərkibindəki fermentlər hüceyrəyə daxil
olan markomolekulyar birləşmələri hidrolizə uğradır. Lizosomlar müdafiə
funksiyasına malik olmaqla hüceyrəyə daxil olan DNT genomalı virusları öz
fermentləri ilə neytrallaşdıraraq onları parçalayır.
Endoplazmatik şəbəkə
(tor) - hüceyrələrdə olan kiçik borulardan ibarət, tor
şəkilli ikiqat membranla təşkil olunmaqla hüceyrənin müxtəlif elementlərinin və
sitoplazma daxili proseslərin qarşılıqlı əlaqəsini tənzimləyir. Bu şəbəkənin iki
tipi-qranulyar (membrana çoxlu sayda ribosom birləşən) və aqranulyar (yalnız
membranlardan təşkil edilən) vardır. Qranulyar şəbəkənin səthində zülallar,
aqranulyannkında isə karbohidratlar və lipidlər sintez olunur. Hücyerənin apancı
sistemi adlanan bu şəbəkə onun bütün orqanoidləri və nüvəsi ilə qarşılıqlı
əlaqədə olur.
Hüceyrə mərkəzi
- (sentrosoma) kiçik dairəvi qranullardan-sentriollardan
və sitoplazmanın ixtisaslaşmış sahəsindən-sentrosferadan ibarət olub hüceyrənin
əsas hərəki (dinamik) mərkəzi kimi onun bölünməsini və çoxalmasını həyata
keçirir. Sentrosoma həm də axroma tin iylərin vasitəsilə xromosomlann qütblərə
105
çəkilməsini, onların əmələ gəlməsini və sentnollann qütbülərə hərəkət etməsini
təmin edir
Nüvə
- hüceyrənin genetik ınforomasıyaları daşıyan başlıca komponenti
kimi əsasən iki vəziyyətdə - sakit (ınterfaza) və bölünmə (mitoz, yaxud meyoz)
mərhələsində olur. Interfaza mərhələsində nüvə xromatin adlanan zülalı
maddədən təşkil olunur. Xromatitinin iki tıpı-adi mikroskopla görünən
heteroxromatın və yalnız elektron mikroskopu ilə görünən euxromatın
mövcuddur. Onların hər ikisi hüceyrədə zülalların biosintezinə genetik nəzarət
edir. Nüvə hüceyrənin bütün funksiyalarını idarə etməklə dairəvi, yaxud
ellipsvan formaya malik olub, əsasən (70-90%) zülallardan, DNT və RNT-dən
ibarətdir. Onun daxili boşluğunda xüsusi şirə-karioplazma, yaxud nukleoplazma
toplanmaqla, burada həm də bir, bəzən isə bir neçə dairəvi cisimciklərə-
nüvəciklərə təsadüf olunur, həmçinin çoxlu miqdarda zülallar və RNT. az
miqdarda isə DNT vardır. Nüvəciyin başlıca funksiyası
ribosomları
formalaşdırmaqdan və ribosomal RNT-nin (rRNT) sintezini təmin etməkdən
ibarətdir. Nüvəınn membram xüsusi məsamələrə malikdir ki, onlar da nüvə və
sitoplazma arasındakı maddələr mübadiləsini tənzimləyir. Nüvənin tərkibindəki
ən vacib komponent xromosomlar hesab olunur. Onun membram zədələnərkən
onda regenerasiya (bərpa) olunma prosesi getmədiyi üçün sitoplazma və
karioplazma qarışır, hüceyrənin normal funksiyası tamamilə pozulur və distrofık
dəyişikliklər baş verir. Elektron mıkroskopiyası zamanı heyvan hüceyrələrinin
nüvəsinin struktur elementləri daha aydın görünür (şəkil 3, 4).
106
Şəkil
3. Nüvənin quruluşu:
1-nüvə, 2-nüvəcik, 3-xromatin, 4-daxili membran, 5-
xarici membran, 6-niivə porası (məsamə), 7-pnralar kompleksi, 8-ribosom, 9-dənəvər
endoplazmatik şəbəkə (C.Nəcəfov və b., 2010).
H ü c e y » m ı m b ıı ıl.
V“k u « 1 N üva
Şəkil 4.
Eukariot (məməli) hüceyrənin quruluşu. Nüvənin orqanellası-nüvəcik aydın
müşahidə olunur (F.Ayala, C.Kavger, 1987).
Xromosomlar.
Xromosom (yunanca «xroma»-rəng, «soma»-bədən) termım
biologiya elminə ilk dəfə V.Valdeyer (1888) tərəfindən daxil edilmişdir. Onların
forması, morfologiyası və sayı hüceyrənin mitoz bölünməsi zamanı (metafaza və
anafaza mərhələlərində) öyrənilir (şəkil 5).
107