Valyuta məzənnəsi
əsasən müəyyən edilir və altı xarici dövlətin valyutasının: ABŞ
dollarının, İngiltərə funt sterlinqinin, Almaniya marKasının, Fransa və
İsveçrə franKinın, Yaponiya iyeninin orta Kəmiyyəti Kİmi hesablanır.
Valyuta əməliyyatlarının əhatə dairəsi və xaraKteri nəzərə alınmaqla
manatın valyuta Kursunun
İKİ
müxtəlif növü tətbiq olunur: xarici ticarət
əməliyyatları üçün xüsusi Kurs və Konversiya olunan valyuta ilə nisbətdə
manatın xüsusi məzənnəsi.
Azərbaycan RespublİKası Milli BanKi manatın sabitliyini tə’- min
etnıƏK məqsədi ilə xarici valyutanın alqı-satqısı üzrə əməliyyatlar
aparmaqla valyuta bazarına müdaxilə edir və satış məzənnəsinin alış
məzənnəsindən Kənarlaşmasına hədd qoya bilir.
ÖİKəmizin valyuta bazarlarında milli pul ilə xarici valyutanın
dəyişdirilməsi zamanı müəyyən qiymət formalaşır.
Bu
qiymətə valyuta,
yaxud mübadilə məzənnəsi deyilir.
Dünyanın informasiya vasitələri hər gün gündəliK valyuta
məzənnələri dərc edirlər. Məsələn, 20 OKtyabr 1998-ci il tarixə
Azərbaycanda idxalatçı xaricdən mal almaq üçün 1 dollara 3950 manat
verirsə, onda valyuta məzənnəsi 1 dollar=3950 manatdır.
Valyuta
məzənnəsi
İKİ
üsulla hesablanır:
-
milli pul vahidinin neçə əcnəbi valyutaya bərabər olduğu
göstərilir. Məsələn, 1 manat = 0,22 dollar;
-
bir vahid əcnəbi valyutanın neçə milli valyutaya bərabər olduğu
ifadə edilir. Məsələn, 1 dollar=3950 manat. Burada qiymət cütlüyü tərs
mütənasibdir.
Valyuta məzənnəsi
tələb və təKİifdən
asılı olaraq azad bazar
qanunları vasitəsi ilə müəyyən edilir. Valyutaya olan tələb,
ümumiyyətlə «asılı», «törəmə» bir tələbdir. ÇünKİ, valyuta əslində
bilavasitə özü üçün deyil, onun vasitəsilə mal və xidmət satın almaq
üçün tələb edilir. ÖİKənin vətəndaşları (rezidentləri) valyutanı
əcnəbilərə olan borcun ödənilməsi üçün tələb edirlər. Xarici dövlətlərə
borcu olmaq, mal və xidmət idxalı, turizm xərcləri, xaricdən daşınmaz
əmlaK, qiymətli Kağızlar almaq, xaricə Kapital qoyuluşu, valyuta
məzənnəsinin dəyişilməsindən qazanc əldə etməK məqsədilə xarici
banKİara pul qoymaq xarici valyutaya tələb yaradır.
Valyuta məzənnəsi artırsa valyutaya olan tələb bir qayda olaraq,
azalır.
Valyutaya olan tələbə bir sıra amillər tə’sir göstərir:
-
xarici dövlətlərdən idxal edilən malların, xidmətlərin miqdarı və
qiyməti;
-
xarici dövlətlərə Kapital qoyuluşlarının miqdarı;
651
Beynəlxalq valyuta münasibətləri
-
xarici dövlətlərə ödəniləcəK borcların miqdarı.
Valyuta təKİifinə isə bir dövlətin başqa dövlətdən alacaqları maliyyə
vəsaitinin həcmi tə’sir edir.
Tə’diyə balansının aKtivi passivindən çox olduqda dövlət digər
dövlətlərdən alacaqlıdır. İxracdan dövlətin alacaqları artır. Bütün
xidmət gəlirləri, xarici turistlərin öİKədə xərclədİKİəri valyutalar,
xaricdən alınan yardımlar valyuta təKİifini artırır. Valyuta təKİifi hər
hansı bir şəKİldə əldə edilən və milli pula çevril- məK üçün valyuta
bazarına daxil olan xarici valyutalardan ibarətdir.
ÖİKədə valyuta məzənnəsi yÜKSəldİKdə adətən valyuta təKİifi
artır. Y
ÜKSƏK
məzənnə
Ö
İ
KƏ
vətəndaşlarının daha çox milli valyuta
əldə etməsinə şərait yaradır. Valyuta təKİifi valyuta məzənnəsi ilə düz
mütənasibdir.
Valyuta bazarında valyuta məzənnəsi tələb və təKİifdən asılı
olaraq müəyyən edilir. Tələb ilə təKİifin tarazlığı nəticəsində
valyutanın «qiyməti» formalaşır. Valyuta məzənnəsi azaldıqda
valyuta təKİifi azalır və ƏKSinə, valyuta tələbi artır.
Valyuta məzənnəsi valyuta bazarında formalaşır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində valyuta bazarının məqsədi xarici
valyutanın dəyişilməsi, alqı-satqı, eləcə də xarici valyuta əsasında
tə’diyə sənədləri ilə (çeKİərlə, veKsellərlə, aKKreditivlərlə və s.) eyni
əməliyyatların aparılmasından ibarətdir.
Dünya öİKƏlərində valyuta məzənnəsi tez-tez dəyişə bilər.
Məsələn, əgər 1 funt-sterlinqin dollardaKi qiyməti 2 dollardan 3
dollara çatarsa, onda bu o deməKdir
K
İ,
dolların dəyəri aşağı düşüb və
ya dollar funt-sterlinqə nisbətən qiymətdən düşüb. Əgər əKsi- nə
olarsa, bu o deməKdir Kİ, funt-sterlinqin dollardaKi qiyməti 2
dollardan 1 dollara düşüb, yə’ni dolların qiyməti qalxıb və ya dollar
funt-sterlinqə nisbətən bahalaşıb. Ümumi şəKİldə valyutanın
bahalaşması o deməKdir
K
İ,
hər hansı bir xarici öİKənin valyutasını
(funt-sterlinq) almaq üçün az milli valyuta (dollar) xərcləməK lazım
gəlir.
Nə vaxt ABŞ dolları qiymətdən düşür, onda İngiltərənin funt-
sterlinqi bahalaşır və əKsinə. Valyuta məzənnəsində baş verən də-
yişİKİİKİər isə, əvvəlcə beynəlxalq əlaqələrdə iştiraK edən bütün mal
və xidmətlərin bazar qiymətlərinə, sonra isə bunlar vasitəsilə digər
bazarlara tə’sir göstərərəK iqtisadiyyatda əsaslı dəyişİK- lİKİərə yol
açır.
Valyuta bazarlarında valyutaların alınıb-satıldığı hər gün mətbuatda
dərc olunan məzənnələr «cari» və ya «həqiqi» məzənnə adlanır. Rəsmi
məzənnə tətbiq edən öİKələrdə rəsmi məzənnə də mövcuddur.
652