Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
149 12-BOB. O‘simliklarning kasalliklarga chidamli navlarini yetishtirish usullari Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda, ularning kasalliklarga nisbatan chidamliligini ta’minlashda agrotexnik tadbirlar bilan birga seleksiya fani yutuqlaridan foydalanish muhim iqtisodiy samara beradi. Seleksiya yo‘li bilan yaratilgan navlardagi xususiyatlar o‘simlikning genetik mexanizmi bilan bog‘langan bo‘lib, nasldan-naslga o‘tib borishini nazarda tutib, chatishtirish usullarini to‘g‘ri tanlash muhim nazariy ahamiyatga egadir. Qishloq xo‘jalik ekinlarining kasalliklarga chidamli navlarni yetishtirish uchun yalpi tanlash, gibridlash va yakka mutagenez usullaridan foydalaniladi. Yalpi tanlash chidamli navlarni yaratishda keng qo‘llaniladigan usuldir. Bunda o‘simlikning kasallik va hasharotlarga nisbatan chidamlilik xususiyatini yakka tartibda tanlab olinadi. Ma’lum navdagi o‘simliklarning geterozigota populatsiyalari har xil bo‘ladi. Bir xil sharoitli infeksion fonda o‘sayotgan o‘simliklar ichida ayrim o‘simliklar chidamlilikni namoyon qilsa, ayrimlari esa nisbatan chidamsizlikni namoyon qiladi. Eng chidamli xususiyatlarni namoyon qilgan o‘simliklar tanlab olinib, turli kasalliklarga chidamli navlar hosil qilingan. Masalan, shu usuldan foydalanib kungaboqarning shumg‘iya va qorakuyaga, zig‘ir o‘simligining fuzariozga chidamli navlari yaratilgan. Yalpi tanlash usuli har yili o‘simliklar ichidan kasalliklarga chidamlisini yangidan tanlab olib borishni talab qiladi. Bu usuldan foydalanib infeksion fonda o‘sgan kungaboqarning qorakuya va shumg‘iyaga chidamli navlari, kanopning fuzariozga chidamli navlari yaratilgan. Chatishtirish (gibridlash) usuli o‘simliklarni tur ichida, turlararo va oilalararo chatishtirishda qo‘llaniladi. Chatishtirish jarayonida chidamlilik xo‘jalik ahamiyatiga ega xususiyatlarni bir navda namoyon qilishga to‘g‘ri keladi, ya’ni hosildorlik, mahsulot sifati, kasallikka chidamlilik xususiyati nazarda tutiladi. Madaniy o‘simliklar orasida chidamli navlarni uchratish qiyin, 150 lekin yovvoyi turdagi o‘simliklarda chidamlilik yorqin ifodalangan. Masalan, yovvoyi g‘o‘zada viltga chidamlilik xususiyati, begona o‘tlarda hasharotlarga chidamlilik yorqin ifodalangan. Tabiiy genofonda uchraydigan o‘simliklarning bunday xususiyatlaridan madaniy o‘simliklarning foydali xususiyatlarini umumlashtirish uchun ularni chatishtirib yangi navlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Bu xususiyatlardan foydalanib g‘o‘zaning viltga chidamli navlari yaratilgan. Meksikada o‘suvchi yovvoyi kartoshkani madaniy kartoshka bilan chatishtirib, fitoftoroz kasalligiga chidamli navlari yaratilgan. Bu boradagi tadqiqotlar N.I. Vavilov tamonidan ekologo- geografik tamoyil asosida amalga oshirilib o‘simliklarning kelib chiqishi Osiyo, Markaziy Osiyo va Yevropa markazlari misolida tushuntirilgan. Sun’iy mutagenez usuli chidamli navlar yaratishda yangi yo‘nalish hisoblanadi. Bunda radiaktiv nurlanish, neytronlar, kimyoviy moddalar va fizik-kimyoviy faktorlar ta’siridan foydalaniladi. Bu faktorlar ta’sirida tabiatda yo‘q mutatsiyalarni olish imkoni tug‘iladi. Masalan, qorakuya kasalligiga chidamli bug‘doy navlari gamma nurlar ta’sirida hosil qilingan. Turlararo va oilalararo farq qiladigan o‘simliklarni chatishtirish jarayonida gullarining gullash davridagi tafovuti yoki gul tuzilishidagi tafovutlar mavjudligi uchun ular chatishmaydi, urug‘ hosil qilmaydi va steril qoladi. Vegetativ usulda ko‘payuvchi o‘simliklardan kartoshka, uzum, mevali va rezavor o‘simliklar vegetativ ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lganligidan ularda ko‘payish to‘xtamaydi. Bunday o‘simliklarda uzoq formalarni chatishtirish ahamiyatga ega. Lekin urug‘ uchun o‘stirilgan o‘simliklarda avlodlarni chatishtirish jarayonida kam urug‘ hosil qilish xususiyatining hosil bo‘lishi yechimini topish lozim bo‘lgan masaladir. M a x s u s k i m y o v i y u s u l l a r n i q o ‘ l l a s h n a t i j a s i d a xromosomalar sonini orttirish usuli ishlab chiqilgan. Masalan, Kolxitsin moddasi ta’sirida xromosomalar soni 2 marta orttiriladi, lekin hujayra bo‘linishi saqlanib qoladi. Natijada poli plod xromosomaga ega bo‘lgan hujayralar hosil bo‘ladi. Sun’iy hosil qilingan poli plod turlarning chatishmaslik xususiyatini yo‘qotadi. Masalan, kartoshkaning yovvoiy turi Solianum bulbacastanum 151 2 n-24 xromosomaga, madaniy turi Sollanium tuberasum 2 n- 48 xromosomaga ega bo‘lganligidan ular bir-biri bilan chatishmaydi. Yovvoyi kartoshka o‘simligi fitoftora kasalligiga yuksak chidamlilik xususiyatini namoyon qiladi. Undagi xromosomani ikki barobar ortirib kasallikka chidamli navlar hosil qilingan. Lekin bunday tadqiqot ishlarida chatishtirish jarayonida foydali xususiyatlari bilan birga, yovvoyi nav uchun xos bo‘lgan kam hosil berish, mahsulot sifatining yomonlashuvi ham kuzatiladi. Bunday yomon ko‘rsatkichlarni yo‘qotish uchun yaratilgan yangi navni madaniy navlar bilan qayta chatishtiriladi. Seleksiya davomida yomon xislatlar muntazam yo‘qotilib boriladi. Yangi nav yaratishda murakkab chatishtirish usulidan ham foydalaniladi. Bu usulda chatishtirishda foydalanilgan navlar areali kengaytirilib, o‘simliklarning kompleks xususiyatlaridan foydalaniladi. Kasalliklarga chidamli navlarni yaratish jarayonida hosil bo‘lgan gibridlarning keyingi avlodlarida o‘simliklarning hasharot va kasallik qo‘zg‘atuvchisi bilan munosabatda bo‘lishi hosil bo‘ladigan belgilar miqdoriga bog‘liqdir. Seleksiya ishlarida navlarning kasallik va hasharotlarga chidamliligi nav sinash uchastkalaridagi tabiiy zararlangan joylarda olib boriladi. Lekin tabiiy sharoitlarda kasallik qo‘zg‘atuvchilar va hasharotlar zarari bir xil miqdorda o‘simlikka ta’sir ko‘rsatmaydi. Shuning uchun ularning chidamlilik darajasini tekshirish ishlari maxsus hosil qilingan infeksion fonlarda yoki provokatsion fonlarda o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Savollar Kasallikka chidamli navlarni yetishtirishdan maqsad va vazifalar nimalardan iborat? O‘simliklarni chatishtirish usullari va muammolari qanday? Ekinlarining kasalliklarga chidamli navlarini yetishtirishda yalpi tanlash, gibridlash va yakka mutagenez usullarining mohiyati nima? Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|