Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
152 13-BOB. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholash O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholashda ularning chidamliligini aniqlash usullari asosiy rol o‘ynaydi. Chunki dala sharoitida kasallikning rivojlanishi uchun qulay sharoit hamisha mavjud bo‘lavermaydi. Kasallikka chidamlilik belgilarini aniqlay bilish va uning seleksion belgilarining kelgusi avlodida namoyon bo‘lishi mutaxassis oldida turgan asosiy masala hisoblanadi. Seleksiya ishlarida navlarning kasallikka chidamliligi masalasi tabiiy kasallik manbalari va hasharotlar kuchli tarqalgan dalalarda sinab ko‘rilishi kerak. Bunday dalalar kasallik va hasharotlar tarqalishini oldindan prognoz qilingan dalalarida ham rejalashtirilishi mumkin. Lekin tabiiy infeksiya manbalarida monogen va poligen patogenlarning rivojlanishiga qulaylik hamisha vujudga kelavermaydi. Shuning uchun o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholashning maxsus laboratoriya usullarini ishlab chiqish taqozo qilinadi. Laboratoriya usullarini ishlab chiqish o‘simliklarni seleksiya qilishni tezlashtiradi, seleksion belgilarning sifatini yaxshilashga imkon beradi. Masalan, bug‘doy va arpaning chang qorakuya kasalligiga chidamliligi bug‘doy guli tumshuqchasida sporaning unish tezligini e’tiborga olish asosida aniqlangan. Ungan sporalar gulning tugunchasiga kirib kelish tezligiga qarab o‘simlikning chidamlilik darajasi aniqlanadi. Natijada patogenning o‘simlikka kirib kelish, tarqalish tezligi va xo‘jayin o‘simlikning chidamlilik darajasi aniqlanadi. Shunday qilib, laboratoriya sharoitida qo‘llaniladigan ekspress usullarda o‘simliklar uchun xos bo‘lgan ayrim belgilarni chang qorakuya kasalligi bilan zararlanishini tekshirish uchun sporaning urug‘chi tumshuqchasida o‘sish tezligi va urug‘ning zararlanish darajasi aniqlanadi. Laboratoriya usulidan foydalanish patogenning o‘simlik ichiga kirib kelish mexanizmini va patogenning tarqalish tezligini o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi. 153 O‘simliklarning kasalliklarga chidamli navlarini yaratishda va ularning chidamliligini sinab ko‘rishda infeksion fon va infeksiya miqdori asosiy rol o‘ynaydi. Infeksion fon o‘simlikni zararlash imkoniga ega bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilarning tuproqda mavjudligi va ularning o‘simlikni zararlay olish xususiyatiga aytiladi. Infeksiya miqdori deb, kasallik qo‘zg‘atuvchilarining (bakteriya hujayrasi, zamburug‘ sporasi, virus donachalari) o‘simlik yuzasiga ta’sir etuvchi miqdoriga aytiladi. Infeksion fonlar hosil qilinishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi: tabiiy va sun’iy infeksion fonlar. Tabiiy infeksion fonlar tuproqda bir xil sharoitda uzoq muddat davomida bir xil o‘simliklarni muntazam yetishtirish natijasida hosil qilinadi. Bunday fonlar Respublikada paxta yakkahokimligi vaqtida tuproqda Fusarium, Verticillium zamburug‘larining ko‘p miqdordagi infeksion fonlarining hosil bo‘lishiga olib keldi. Bir dala sharoitida bir xildagi g‘o‘za navlarini 10—12 yil davomida yetishtirish dalalarda vilt kasalligini qo‘zg‘atuvchi infeksiya manbayining muntazam to‘planib borishiga sabab bo‘lgan. Tabiiy infeksion fonlarda tuproqda keng tarqalgan kasalliklardan so‘lish, ildiz chirish, qorakuya kasalliklariga navlar chidamliligini sinash yaxshi samara beradi. Bunday fonlarda o‘simliklarni uzoq yillar davomida sinab ularning chidamlilik xususiyatlarini o‘rganib borish mumkin. Sun’iy infeksion fonlar hosil qilish uchun kasallik qo‘zg‘atuvchisi laboratoriya sharoitida alohida o‘stirilib, keyin o‘simlikka yoki tuproqqa solinadi. G‘o‘zaning viltga chidamliligini tekshirish uchun sun’iy fon N. Solovyev (1950) usuli asosida hosil qilinadi. Buning uchun Vertisillium, Fusarium zamburug‘lari turlari alohida sterelizatsiya qilingan sulida o‘stirilib, bir gektar yerga 400 kg miqdorda solinadi. Bunday hosil qilingan infeksion fonlarga birinchi yil kasallikka chidamsiz navlar ekilib sinab ko‘riladi. Kelgusi yildan boshlab yangi navlar sinab ko‘riladi. Tuproqdagi ekologik holatni o‘zgartirish asosida namlik, tuproq strukturasi, ekish muddatlarini o‘zgartirish asosida o‘simlikni sinash uchun provokatsion fonlar hosil qilinadi. Bug‘doyning qor ostida chirishini o‘rganish uchun F. nivale zamburug‘i, kanopning zang kasalligi bilan kasallanishini aniqlash uchun Melamspora lini zamburug‘ining kanop poyasidagi infeksiya tuproq bilan baravar aralashtirilib, o‘simliklar ekilib sinab ko‘riladi. 154 Infeksiya miqdori, deganda, kasallik keltirib chiqaruvchisini o‘simlikka ta’sir etishga qodir bo‘lgan kasallik qo‘zg‘atuvchilari spora miqdori tushuniladi. Ular miqdoriga qarab minimal, maksimal, optimal bo‘lishi mumkin. Infeksiya miqdori o‘simlikning kasallikka chidamlilik darajasi, patogenning agressivligiga qarab o‘zgartirilishi mumkin. Bug‘doyning qattiq qorakuya kasalligini kelib chiqishini sinash uchun 1 kg bug‘doy urug‘iga 1—10 g qorakuya zamburug‘i xlamidosporalaridan foydalaniladi. Infeksiyaning optimal miqdori kasallikka chidamsiz navni turli konsentratsiyadagi zamburug‘ sporalari bilan zararlab aniqlanadi. Masalan, kartoshka barglariga berilgan infeksiya miqdoriga qarab bargda hosil bo‘lgan bujmayishlar miqdori navning chidamliligiga qarab turlicha miqdorda belgilarni hosil qiladi. Bunda konidiylar konsentratsiyasi 100, 50, 25 miqdorda bo‘lishi mumkin. O‘simliklarning kasallanishida infeksiya miqdori bilan birga meteorologik sharoit va agrotexnik faktorlar ham asosiy rol o‘ynaydi. Bug‘doyning qorakuya kasalligi bilan kasallanishida 6— 13 0 C harorat xlamidosporalarning unishiga qulay sharoit yaratsa, urug‘ning unishini sustlashtiradi. Natijada kasallanish ehtimoli ko‘payadi. Kasallikning kelib chiqishi, tarqalishi va zararining ortib borishida kasallik qo‘zg‘atuvchilarning manbalari asosiy rol o‘ynaydi. Infeksiyani birlamchi manbai deganda, uning qayerdan kelib chiqishi nazarda tutiladi. Birlamchi infeksiya tuproqda, urug‘da, omborxonalarda, havoda, mehnat qurollarida bo‘lishi mumkin. Ikkilamchi infeksiya deyilganda, kasallik o‘simlikda tarqalib, uni zararlab qaytadan sporalar hosil qilish xususiyati nazarda tutiladi. Ilmiy ishlar olib borishda infeksiya manbalari tabiiy va sun’iy usulda hosil qilinadi. Tabiiy infeksion fon deb tuproqda bir joyda uzoq muddat davomida bir xil o‘simlikni uzluksiz o‘stirish natijasida hosil bo‘lgan infeksiya manbaiga aytiladi. Masalan, Fusarium, Verticillium - vilt kasalligi, bug‘doyzorlarda qorakuya infeksiyalarining to‘plangan dalalar. Ilmiy kuzatishlarda zarur kasalliklar uning qo‘zg‘atuvchisi uchun ma’lum sharoitlarni tuproqqa to‘plash asosida hosil qilinadi. Buning uchun zamburug‘ sof kulturasi o‘stirilib, keyin tuproqqa Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|