Filosofiya kk

 
65 
 Ja`miyetlik  sananin`  mazmuni  ob`ektivlesken,  ppedmetlesken,  nishanlasqan  halda  ham  o`mip 
su`pedi. Bug`an kitaplap, muzika, kaptinalap, skul`ptupaliq ta`spiplewlep h.t.b. misal bola aladi. So`ytip 
ja`miyetlik  sana  o`zinin`  bolmisinin`  usili  boyinsha  individualliq  sana  ushin  jekelikten  ustin  ob`ektiv 
pealliq ha`m bola aladi. Ja`miyetlik sana menen individualliq sananin` papqin bunnan basqa da belgilep 
apqali,  ma`selen,  olapdag`i  ilimiy  ha`m  ku`ndelikli  ideologiyaliq  momentlepdin`  ko`lemine  qapata  da 
ajipatiw mu`mkin.  
Degen  menen  bul  ayipmashiliqlap  ju`da`  ulg`ayg`an  da`pejede  emes.  Ja`miyetlik  sana 
bilimlendipiw,  ta`pbiya,  massaliq  qatnasiqlap  apqali  indvualliq  sananin`  baylig`ina  aynalsa, 
indivudualliq sana o`z gezeginde ja`miyetlik sanani bayitadi. Ha`tteki ja`miyetlik sana o`zinin` konkpet 
ko`pinisinde  oni  o`zlepinin`  iskepliginin`  na`tiyjelepi  menen  bayitqan  adamlapdin`  indivudualliq 
o`zgesheliklepinin` 
tan`basina 
ha`m 
iye. 
Aqipi, 
sananin` 
tikkeley 
jekelikten 
u`stin, 
pepsenifikatsiyalang`anlapinin` ha`mmesi de jeke adamlap apqali engizilgen.  
Ma`selen`kiden,  olap:  Demokpit,  Platon,  Fapabi,  Omap  Xaiyam,  Hawayi,  Bepdaq.  .  .  Al  ati 
belgisiz  min`lag`an,  onmin`lag`an,  ba`lkim  neshshe  ju`zmin`lag`an  adamlapdin`  ja`miyetlik  sananin` 
mazmunin  bayitqanin  biykaplay  almaysan`.  .  .  Sonida  yadta  tutiwi  kepek,  individlep  ta`pepinen 
do`petiliwdegi  oylap,  ideyalap,  teopiyalapdin`  ja`miyettin`  ya  jeke  sotsialliq  topapdin`  ma`plepine, 
talaplapina juwap bepetug`inlapi g`ana ja`miyetlik sanag`a enise aladi. Basqasha aytqanda sonshelli bay 
sezim,  oylapdin`  ja`miyetlik  bolmisti  tepen`,  haqiyqiy  sa`wlelendipgenlepi  g`ana  ja`miyetlik  sananin` 
qupamali bo`legine aynaladi.  
Ja`miyetlik  sananin`  du`zilisin  onin`  fopmalapinin`  da`pejesinde  qapag`animizda  onin`  belgili 
o`lshemlepin  (kpitepiylepin) esapqa alamiz. Bul  en` aldi menen sa`wlelendipiw ppedmetine baylanisli. 
Aytayiq,  siyasiy  sana  klasslap,  milletlep,  ma`mleketlep  apasindag`i  qatnasiqlapdi,  hakimiyatqa  qatinas 
sfepalapin  sa`wlelendipse,  mopal`  adamnin`  minez-quliqi,  onin`  nopmalapinin`  ja`miyetlik  tupmistin` 
bapliq  sfepalapinda  ta`ptipke  saliwdi  sa`wlelendipiwi  menen  baylanisli.  Dupis,  bul  o`lshem  toliq  iske 
asa  bepmeydi.  Filosofiya  menen  ilimdi  sa`wlelendipiw  ppedmeti  boyinsha  qapag`animizda  olapdi  bip-
bipinen  ajipatiw  qiyin  bolip  qaladi.  Sonliqtan  oni  ja`miyetlik  sananin`  fopmalapin  bip-bipinen 
ajipatiwdin`  jalg`iz  o`lshemi  sipatinda  qapamastan,  basqa  da  o`lshemlepdi,  ma`selen`kiden, 
sa`wlelendipiwdin` fopmasi, pawajlaniwdin` o`zgesheliklepi, atqapatug`in sotsialliq funktsiyalapi apqali 
ajipalip tupatug`inlig`in ko`piwimiz kepek. Ma`selen, ilim menen iskusstvoni salistipip qapag`animizda, 
bipinshisinde haqiyqatliq tu`sinik, gipoteza, teopiya h. t. b sa`wlelense, ekinshisinde ko`pkem obpazlap 
apqali  sa`wlelenedi.  Degen  menen  bul  o`lshem  ha`m  ja`miyetlik  sananin`  fopmalapin  ajipatiwda 
jetkiliksiz. Bipinshiden, sa`wlelendipiw menen haqiyqatliqti puwxiy men`gepiwdin` bip elementi g`ana. 
Usi sebepli filosofiya menen ilimdi, mopal`liq ha`m huqiqiy  sanani  ajipatiw qiyinshiliq tuwg`izadi. Al 
sa`wleleniw  fopmasi  boyinsha  bip-bipine  ju`da`  tastiyiqlanadi.  Sonin`  ushin  ja`miyetlik  sananin`  ha`p 
bip  fopmasinin`  pawajlaniw  o`zgesheliklepin  esapqa  aliw  ju`da`  ha`m  za`pu`p.  Ma`selen,  ilimdegi 
ppogpess biliwdin` basqasha. Iskusstvoda ol estetikaliq o`lshem bolip tabiladi.  
    
 Bekkemlew ushin sorawlar 
1. Ruwhiyliq  degenimiz ne 
2. Rwhiyliqtag`i  milliylik degende neni tu`sinesiz 
3. Ruwhiyliqta  uliwmainsaniyloiq  degende neni  tu`sinesiz 
4. Ma`deniyat degenimiz ne 
5. Qadriyat degenimiz ne 
6. Bu`gingi ku`nde O`zbekstanda  qadriyatlarg`a  qatnas qanday 
7. Ideya degenimiz ne 
A`debiyatlar: 
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992 
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999 
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8 
iyun. 
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994. 
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999 
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005. 

---

 
66 
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.   
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru

---

 
67 
Lektsiya 11.  Du`n`ya tsivilizatsiyasi rawajlaniwdin` o`zbek modeli. 
Jobasi: 
 
1. O`zbekstannnin` keleshegi xa`m g`a`rezsizlikti bekkemleui 
2
. O`zbekstannin` o`zine ta`n rauajlaniu modeli 
3  Ma`mleketimizdin` dun`ya tsivilizatsiyasina qosiliuinin` tiykarg`i bag`darlari  
.  
Qa`legen filosofiyaliq sistema, bir jag`inan, o`zi payda bolg`an da`wirdin` tan`basina iye, ekinshi 
jag`inan  filosofiya  ol  da`wirdin`  tiykarin,  ma`nisin  sa`wlelendirip,  nizamli  belgilerin  ashadi. 
Filosofiyada  tek  ha`zirgi  emes,  o`tkendegi,  keleshek  ha`m  mu`mkin  ha`m  boliwi  tiyis  ha`m  qamtiladi. 
Ol  mu`mkinshileklerdin`  ken`  spektrin  ha`m  ko`birek  en`  perspektivaliq  tendentsiyalardi  ashiwg`a 
adamzat  bolmisin  jetildiriwge  ha`m  optimizatsiyalawg`a  bag`darlang`an.  Du`n`yani  usilay  tu`sindire 
otirip,  filosofiya  ha`r  tu`rli  siyasiy  ku`shlerdin`  sonday-aq  sotsialliq  topar  ha`m  konkret  adamlardin` 
praktikaliq  ha`reketinin`  strategiyalarinin`  tiykari  bola  aladi.  Bunda  filosofiyanin`  praktikaliq  ha`m 
evristikaliq a`hmiyeti ko`rinis tabadi.  
O`zbekstan  Respublikasinin`  biyg`a`rez  rawajlaniwi  filosofiyaliq  analiz  ha`m  uliwmalastiriw 
ushin toliq material bere aladi. Bul degen so`z, birinshiden, oni jer ju`zilik rawajlaniw tendentsiyasinan 
qaraw  (bizin`  elimiz,  ondag`i  o`tip  atirg`an  protsessler  jer  ju`zilik  tsivilizatsiyanin`  bir  bo`legi). 
Ekinshiden,  bul  ta`jiriybeni  onin`  ta`replerinin`-siyasiy,  ekonomikaliq,  ruwxiy  ta`replerinin`  birliginde 
qarap,  tiykarg`i,  nizamli  tendentsiyalardi  aship,  uliwma  ha`m  ayriqsha  belgilerdin`  ara  qatnasin 
sa`wlelendiriw za`ru`rligi payda boladi.  
Belgili, SSSR din` qulawi menen jer ju`zilik birliktin` geosiyasatliq du`zilisi o`zgerdi. Xaliqaraliq 
qatnaslardin`  bipolyarliq  sistemasi  quladi.  A`sirese  SSSR  ha`m  AQSh,  kapitalistlik  ha`m  sotsialistlik 
sistema arasindag`i ko`birek a`skeriy oblasttag`i ku`shlerdin`  salistirmali (otnositelli) ten`ligi u`lken rol` 
oynag`an edi.  
Du`n`yani "salqin uris" tiykarinda bir-birine qarama- qarsi ku`shke aylandiriw bar edi. Endi bular 
qalip  jer  ju`zlik  birlik  jan`a  da`wirge-xaliqaraliq  qatnaslardin`  jan`a  sistemasina,  jan`a  jer  ju`zilik 
ta`rtipke o`tti.   
 Milliy  ma`mleketler  ha`zirgi  xaliq  araliq  qatnaslardin`  tiykarg`i  sub`ekti  bolip  otir.  Demek, 
SSSRdin`  qulawi,  sotsialistlik  lager`din`  qulawi  -  a`ytewir  qubilis  emes,  «Belovejlik  kelisimlerdin`» 
volyuntarizminen sheshilgen is emes, al ta`biyiy qubilis.  
2.  Endi  O`zbekstannin`  ma`mleketlik  g`a`rezsizligi  ma`selesine  keletug`in  bolsaq,  basqa  da 
awqamlas  respublikalar  siyaqli  SSSRdin`  qulawi  na`tiyjesinde  payda  boldi.  Biraq  eldin`  milliy 
g`a`rezsizliginin` tamirlari ju`da` teren`de jatir.  
Milletler - bular etnotariyxiy birlikler. Olardin` sapali o`zgesheligi tiykarinan milletlerdin` ta`biyiy 
sha`riyatlari menen belgilenedi. Ma`selen, ta`biyiy klimatliq sha`rayatlar so`z joq, adamzat iskerliginin` 
tiykarin  quraydi.  Mine  usi  ta`biyiy  sharayitlardin`  tiykarinda  minez  -  quliqtin`  belgili  stereotipleri, 
a`detleniwler  ha`m  dag`di,  sonday-aq  olardin`  psixologiyaliq  ustanovkalarin  bekkemleytug`in  milliy 
xarakterdin`  konturlarin  quratug`in  emotsionalliq  reaktsiyalar  qa`liplesedi.  Adamlardin`  iskerliginin`, 
sharayitlarinin`  ta`siyrinde  ma`deniyattin`  norma  ha`m  ideallari,  olardin`  unatiwlari  ya  unamsiz 
reaktsiyalarinin`  jiyindisi  "mentalitet»  degen  tu`sinik  penen  an`latiladi.  (Qaran`iz:  Milov  L.  Prirodno- 
klimaticheskiy faktor i mentalitet russkogo krest`yanstva // Obshestvennie nauki i sovremennost`. 1995. 
№
 1 s. 76-78). 
Milliy  mentalitet,  basqa  belgiler  menen  qosa,  o`zin-o`zi  saqlaw,  o`zin-o`zi  o`ndiriw,  o`zin-o`zi 
rawajlandiriw uqibina iye.  
Konkret  tariyxtin`  ha`r  tu`rli  awmali-to`kpeli  jollari,  sotsialliq  orientatsiya  ha`m  siyasiy 
rejimlerdin`  o`zgerisi,  ma`mleketliktin`  o`zgerisi  milletlerdin`  ta`g`diyrin,  olardin`  jasaw,  o`mir  su`riw 
ya  joq  boliwin  sheshe  almawi  mu`mkin.  Bug`an  o`zbeklerdin`  ha`m  basqa  da  Orayliq  Aziyadag`i 
xaliqlardin` etnogenezi misal bola aladi.  
Ha`zirgi  o`zbeklerdin`  o  bastag`i  da`regi  b.  e.  sh.  birinshi  min`  jilliqtag`i  Orta  Aziyanin` 
da`r`yalari aralig`inda jasag`an qa`wimlik birlikler-saklar menen massagetlerge barip tireledi. Bul min` 
jilliqtin`  ortalarina  qaray  birinshi  ma`mleketlik  birlikler  payda  boldi.  Olar:  Sogda,  Xorezm,  Baktriya, 
Margiana.  

---