Yol maşınları
376
və s.). Yol maşınlarının quruluşu onların ye-
rinə yetirdikləri işlərdən asılı olur. Bu maşınlar
həm əsas işlərin, həm də köməkçi və təmir
işlərinin yerinə yetirilməsində geniş tətbiq
olunurlar.
(alm. die Strassenbaumaschinen, ingl. Road-buil-
dung machinery)
Yol ölçmə sistemi rəqəmli idarə sisteminə
(→NC) malik dəzgahlarda hərəkətli hissələrin
faktiki vəziyyətini müəyyən edib, idarə sis-
teminə ötürən elektromexaniki sistemdir. Yol
ölçmə sistemləri aşağdakı kimi fərqləndiri-
lirlər:
Siqnalın növünə görə: analoq və rəqəmli,
Ölçmə üsuluna görə: mütləq və nisbi,
Ölçmə yerinə görə: birbaşa və dolayı,
Ölçmə parametrlərinin qəbuluna görə:
xətti və fırlanma.
Bir başa ölçmədə senzorlar dəzgahın irəli-
geri hərəkət edən xizəklərində bərkidilir.
Dolayı ölçmə isə daha çox fırlanma hərəkəti
icra edən hissələr üçün səciyyəvidir. Burada
hərəkətli hissə ilə ölçmə sistemi arasında aralıq
bənddən (dişli çarx ötürməsi) istifadə edilir. Bu
bəndin qeyri-dəqiqliyi ölçməyə təsir etdi-
yindən bir başa ölçmə daha dəqiqdir.
Şəkil 1-də mütləq və nisbi ölçmə üsullarının
fərqi göstərilmişdir. Mütləq ölçmədə yol hə-
mişə əvvəlcədən müəyyən edilmiş nöqtəyə
əsasən təyin edilir. Konstruksiya vaxtı sərt
qoyulmuş başlanğıc nöqtə -dəzgahın
sıfır nöqtəsi (P0) həmişə dəyişməz
qalır və dəzgah işə salındıqdan dərhal
sonra onun qiyməti məlum olur.
Nisbi ölçmədə isə yerdəyişmə həmişə
ani vəziyyətdən hesablanır və buna
görə də müxtəlif yol qiymətləri əldə
edilə bilir.
Bu məqsədlə tətbiq edilən xətkeşin
bir tərəfində yerləşmiş mənbədən
verilən işıq hərəkət zamanı şüşənin
şəffaf yerindən keçir, qara xətlər olan
yerdən isə keçməz qalır (şəkil 2). Beləliklə,
hərəkət zamanı şüşə-xətkeşin digər tərəfindəki
fotoelementə düşən işıq şüalları impulsa
çevrilərək dəzgahın idarə sisteminə ötürülr.
Xətkeş üzrə çəkilmiş qara xətlər arasındakı
məsafə məlum olduğundan dəzgah-
da qət edilən yolun uzunluğunu siqnalların
sayına uyğun hesablamaq mümkündür. Təsvir
olunmuş üsul fırlanmaya da olduğu kimi tətbiq
edilir. Fırlanan hissələrdə şüşə-xətkeş dairəvi
şəkildə hazırlanır. Ölçmə sistemlərinin impuls-
ları oxuma sürəti, dəzgahın sürətini məh-
dudlaşdırır. İstilikdən genişlənmə əmsalı polad
ilə müqayisə oluna biləcək şüşə xətkeşlərdən
istifadə edilməklə 1 mkm ölçmə dəqiqliyini
əldə etmək mümkündür. Rəqəmli-nisbi sistem-
lər həm də dual kodlaşdırmanın (Gray-Code)
köməyi ilə yol və ya bucaq yerdəyişmələrin bir
mənalı olaraq təyininə imkan verir. Fırlanma-
rəqəmli-nisbi sistemlərə əsasən
→
servomühər-
riklərin idarəsində rast gəlinir.
Şəkil 1. Mütləq və nisbi ölçmə
Şəkil 2. İşıqlandırma üsulu ilə işləyən nisbi ölçmə
üsulu
1-işıq mənbəyi. 2-kondensator, 3-miqyas xətkeşi, 4-
istinad nişanı, 5- oxuma toru, 6-oxuma lövhəsi, 7-
silisium fotoelementi
Hal-hazırda işləyən yol ölçmə sistemlərinin
əksəriyyəti rəqəmli-nisbi üsula malikdirlər. Bu
Yol ölçmə sistemi
377
üsulun əsas mahiyyəti miqyas xətkeşlərini
işıqlandıraraq ondan keçən işıq siqnallarının
qarşı tərəfdəki qəbuledici ilə tutulub sayılma-
sından ibarətdir (şəkil 2).
Analoq ölçmə onunla fərqlənir ki, hər ölçmə
anında parametrə bir ölçmə siqnalı uyğun gəlir.
Sadə halda, elektrik keçiricisinin uzunlu-
ğundan asılı olaraq cərəyan müqavimətinin
dəyişməsindən ölçmə siqnalının alınması üçün
istifadə edilir. Praktikada belə qurğu-poten-
siometr məlumdur. Bu üsulla ölçmənin incəliyi
aşağı olduğundan ona yalnız böyük yerdə-
yişmə addımlarında rast gəlinir.
Şəkil 3-də xətti-irəli geri hərəkət edən ölçmə
sisteminin konstruktiv təsviri verilmişdir. Xətti
hərəkətə malik dəzgah hissələrində ölçmə sis-
temlərinin quraşdırılması dəqiqlik baxımından
və onun istehsal şəraitində səlis işləməsi üçün
bir çox tədbirlərin görülməsi vacibdir. Ölçmə
sisteminin yerləşdiyi yerlər xüsusi materialla
kipləşdirilir ki, oraya maye, toz və yonqar
qırıntıları düşməsin.
Şəkil 3. Qapalı fotoelektrik uzunluq ölçmə sistemi
Ölçmə sisteminin xətası kalibrləmə yolu ilə
aradan qaldırılır. Dəzgahın faktiki qət etdiyi
yol kənardan ölçüldükdən sonra, onun qiyməti
dəzgahın
yol
ölçmə
sisteminin
verdiyi
qiymətlə müqayisə edilərək əldə edilən fərq
idarə sistemi tərəfindən avtomatik kompensa-
siya edilir.
(alm. das Wegmessystem, ingl. Position measuring
system)
Yonqar emal olunan pəstahdan mexaniki emal
zamanı ayrılan material hissəciyidir. Yonqarın
əmələgəlməsi plastiki proses olub, alətin tili-
nin materiala girməsi ilə baş verir. Bu prosesin
gedişi kəsmə rejimi, sərf olunan enerji, ayrılan
istiliyin miqdarı və alətin tilinin qızmasından
asılıdır. Kəsmə nəzəriyyəsinə görə yonqarlar
lay şəklində formalaşır. Alətin tili materiala
daxil olduqda o, qabaq üzü ilə öncə kəsiləcək
qatı sıxır, əvvəlcə elastiki, sonra isə plastiki
deformasiya edərək gərgin hala gətirir.
Gərginliyin qiyməti daxili ilişmə qüvvələrini
keçdikdə material qatı qopmağa başlayır və
alətin qabaq üzü
θ
bucağı altında OA xətti üzrə
sürüşərək əsas materialdan ayrılır (şəkil 1 a).
OA xəttinə sürüşmə xətti deyilir,
θ
bucağına
sürüşmə bucağı, sürüşmə xətti ilə kəskinin qa-
baq üzü arasında qalan bucağa isə təsir bucağı
deyilir.
Yonqarın əmələgəlməsinə ən güclü təsir edən
→kəsmə sürətidir. Sürət artdıqca yonqar səth-
dən cəld ayrılır və
→
deformasiya vaxtı kiçik
olduğundan tam deformasiya olunmamış yon-
qarlar əmələ gəlir. Nəticədə yonqar əmələ-
gəlmə zonasının eni həddsiz dərəcədə kiçilir.
Yonqarın üç forması məlumdur:
- Qırıq yonqarlar kövrək materiallarını (çuqun,
bərk tunc və s.) emal edərkən yaranırlar. Yon-
qarlar əsasən elastiki deformasiyanın təsi-
rindən kövrək materialın qopması, dağılması
ilə formalaşır. Nəticədə səth kələkötür alınır.
- Pilləvari yonqarlar, polad və başqa plastik
metallardan kəsmə bucağı böyük olan alətlə
aşağı kəsmə sürətində böyük qat çıxartdıqda
yaranır.
- Bütöv yonqarlar möhkəmliyi aşağı olan
plastik metalları kəsmə bucağı kiçik olan alətlə
yüksək kəsmə sürətində nazik pay çıxararkən
alınır.