Yonqar
378
Yonqarın forması materialın xassəsindən
güclü asılı olsa da, kəsmə rejimlərini dəyiş-
məklə eyni materialda müxtəlif yonqar forma-
larını əldə etmək mümkündür.
Şəkil 1. Yonqarın əmələ gəlməsi
a- sərbəst kəsmə mexanizmi; b- yonqar kökünün
mikroşlifi
(alm. der Span, ing. Chip)
Yonqar boşluğu kəsmə zamanı çıxarılan yon-
qarın nəqli üçün kəsici alətin tilləri arasında
nəzərdə tutulan boşluqdur. Pəstahdan çıxan
yonqar bu boşluğa daxil olaraq, oradan sorulur
və ya yuyularaq kənarlaşdırılır. Yonqar boş-
luğunun ölçüsü alətin tətbiq olduğu emal
xarakterindən asılı olaraq təyin edilir. Boşluq
kiçik olduqda oraya daxil olan yonqar vaxtında
nəql edilə bilmir və beləliklə alət və emal
edilmiş səth arasında yığılır. Bu da əlavə sür-
tünmə qüvvəsinin yaranmasına gətirib çıxarır.
Artan fırlanma momenti alətin işləmə qabi-
liyyətini üstələyəndən sonra onun sınması baş
verir. Onun optimal qiymətinin tapılması alətin
möhkəmliyi baxımından da vacibdir. Kobud
emalda iştirak edən alətin yonqar boşluğu
böyük, təmiz emalda olanlarda isə nisbətən
kiçik olur.
(alm. der Spanraum, ing. Chipping space)
Yonqar nəqledən qurğu mexaniki yonma za-
manı çıxarılan metal yonqarlarının dəzgahın
işçi zonasından uzaqlaşdırmaq üçün tətbiq
olunan mexanizmdir (şəkil 1). Avtomatlaşdırıl-
mış istehsalda yonqar nəqledən qurğusu
texnoloji avadanlığın tərkib hissəsidir. Kəsici
alətin həndəsəsinin optimallaşdırılması sayə-
sində emal zamanı yonqarların kiçik uzun-
luqlarda sınmasını təmin etmək mümkündür.
Kəsilmiş yonqarlar dəzgahın işçi sahəsində,
kəsmə zonasının alt hissəsində yerləşdirilmiş
nəqledicinin üzərinə düşür. Nəqledici ya lent,
ya da spiralşəkilli olur. Yonqarlar dəzgahın
yan tərəfində yerləşmiş çənə nəql edilir. Böyük
sexlərdə bir neçə dəzgahdan nəql edilən
yonqarlar mərkəzləşdirilmiş çənə yığılır.
Şəkil 1. Torna dəzgahında avtomatik yonqar nəqli
Soyuducu-yağlayıcı mayelər tətbiq olunan
emal prosesində yonqar maye ilə yuyularaq
dəzgahın altındakı çənə yığılır. Maye filtrdən
Yonqar nəqledən qurğu
379
keçirildikdən sonra yenidən tətbiq olunur,
yonqar isə təkrar emala göndərilir.
(alm. der Späneförderer, ingl. Chip conveyor)
Yonqarçıxarma prosesinin simulyasiyası
→sonlu elementlər üsulunun (SEÜ) köməyi ilə
yonqar əmələgəlmənin ortoqonal kəsiyinin iki-
ölçülü modelləşdirilməsinə əsaslanır. Yonqarın
modelləşdirilməsində Lanqraj üsulundan istifa-
də olunur. Yonqarın deformasiyasını dəqiq
modelləşdirmək üçün sıx torlar tətbiq olunur.
Kəskinin tili boyu yonqarın deformasiyaya
uğrayaraq yaranması və pəstahdan qopması bir
çox tədqiqatların mövzusu olsa da, reallığı tam
əks etdirən modelləşdirmənin aparılması məsə-
ləsi həll olunmamışdır. Burada bir çox sadə-
ləşdirmələrə yol verilir, məsələn metal pəstah-
larda yonqarın yalnız plastiki deformasiya yolu
ilə pəstahdan ayrılması qəbul edilir. Yonqarda
çatların yaranması nəzərdən atılır. Çatlar
yalnız kövrək materiallarda tətbiq olunur.
Ümumiyyətlə kiçik zonada yaranan defor-
masiya qradiyentlərinin dəqiq təsviri çətindir.
Yonqarın materaldan qopması üçün aşa-
ğıdakı üsullardan istifadə olunur (şəkil 1):
Qopma meyyarı kimi məsafə götürülür,
yəni kəskinin tili ondan qabaqda yerləşən dü-
yünü keçdikdə yonqar qopur,
Fiziki
meyyar,
yəni
buraxılabiləın
gərginlik keçildikdə yonqar ayrılır,
Qopma meyyarından imtina etməklə.
Qopma meyyarından əlavə simulyasiya zamanı
qopma, yəni kəsilmə xəttinin verilməsi zə-
ruridir. Bu xətt boyunca qoyulmuş meyyar
ödəndikdə material əsas hissədən ayrılır, yəni
kəsmə baş verir. Ayrılan yonqara uyğun tordan
düyünlər pozulur və yeni durum üçün defor-
masiya halı hesablanır. Bunun üçün köhnə dü-
yünün sərhəd şərtləri başlanğıc kimi götürülür
(şəkil 2).
Yonqarəmələgəlmə prosesinin simulyasiya-
sında Laqranj üsulu ilə bərabər Eyler üsulun-
dan da istifadə olunur. Bu halda tilin uc hissə-
sində materialın halı lokal torlarla təsvir olu-
nur. Kəsmə zamanı materialın qopması artıq
ümumi torun deformasiyasına səbəb olmur.
Yəni kəsilən materiala uyğun tor düyünü si-
linir və ümumi torun yuxarıda olduğu kimi ye-
nidən hesablanmasına ehtiyac yaranmır. Yon-
qarların stasionar hallarının simulyasiyası
mümkündür.
Şəkil 1. Kəsmə xətti boyunca həndəsi və fiziki mey-
yarlar əsasında yonqarın kəsilməsi
Pilləli yonqarların yaranması zamanı simul-
yasiya üçün modelləşdirmə materialda olan
boşluqlar (porlar), adiabatik yonqarəmələ-
gəlmə və ya bunların birgə təsirini nəzərə al-
maqla aparılır. Yonqarın simulyasiyası iki
üsulla aparılır:
Modifikasiya olunmuş material göstəri-
ciləri əsasında lokal deformasiyanın köməyi
ilə pilləli yonqarın simulyasiyası,
Dağılma və çat əmələgəlmə hipotezləri
əsasında simulyasiya, və ya
Hər ikisinin kombinasiyası.
Şəkil 3-də titan xəlitəsinin (Ti6-4) örtük çə-
kilmiş bərk xəlitə aləti ilə emalında yon-
qarəmələgəlmənin birinci üsulla simulyasiyası
təsvir olunmuşdur. Yonqarın əmələgəlməsi
məyyən deformasiya həddinə qədər (ε=0,25)
yüksəksürətli deformasiya sınağında 3000 1/s