Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

165 

yini  bəyan  etmiĢdir.  Lakin  həqiqətdə  baĢ  nazir  Kürdəmirdə  Azər-

baycan  Fövqəladə  Komissiyasının  əməkdaĢı  tərəfindən xüsusi qəd-

darlıqla  öldürülmüĢdür.  Nəsib  bəyin  rus  sürücüsü  salamat  qalaraq 

aradan  çıxıb  Türkiyəyə  qaça  bilmiĢdi...Sonralar  o,  hadisəni  Nəsib 

Yusifbəylinin  həyat  yoldaĢı  ġəfiqə  Sultan  xanıma  danıĢaraq,  mər-

humun  cənazəsinin  dəfn  olunduğu  yeri  də  niĢan  vermiĢdi.  Gəncə 

camaatı  Nəsib  bəyin  çöllükdəki  məzarını  sovet  hökumətindən  xə-

bərsiz, xəlvəti  Gəncəyə  köçürmüĢlər”. 

Fərziyələrdən birinin müəllifi fililogiya elmləri doktoru, profes-

sor Vilayət Quliyevdir (V.Quliyev Azərbaycan Respublikasının sabiq 

xarici  iĢlər  naziridir.  Hazırda  Azərbaycan  Respublikasının  Macarıs-

tandakı  fövqəladə  və  səlahiyyətli  səfiridir).Vilayət  müəllimin  “Yad-

daĢ” rubrikasından “525-ci qəzet”in 31 dekabr 2010-cu il tarixli nöm-

rəsində  N.Yusifbəylinin  faciəli  sonluğuyla  bağlı  dərc  etdirdiyi  mə-

qalədən bəzi seĢmələri diqqətinizə çatdırırıq. Professor yazmıĢdır: 

-  “...ġəfiqə  xanım  od  içində  yanan  Krımdan  Azərbaycana  ilk 

növbədə  iki  körpəsini  xilas  etmək  üçün  gəlmiĢdi.  Bunun  xatirinə 

Nəsib bəylə aralarındakı soyuqluq və anlaĢılmazlığı qismən də olsa, 

unutmağa, keçmiĢ acıların üzərindən xətt çəkməyə razılıq vermiĢdi. 

Amma  nisbətən  sakit  və  təmin  olunmuĢ  həyat  çox  da  uzun  sürmə-

miĢdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutu, Nəsib bəyin müəamalı 

ölümü, ölkədə gündən-günə geniĢlənən bolĢevik terroru gənc qadını 

yenidən  ciddi  təhlükələr,  sınaq  və  çətinliklər  qarĢısında  qoymuĢdu. 

Xüsusilə,  Nəsib  bəyin  faciəli  sonluğu  ilə  bağlı  səhih  məlumat  ala 

bilməməsi  həyatının  axırınadək  onun  sinəsində  qövr  edən  yaraya 

çevrilmiĢdi... 

Hər halda, Nəsib bəy “məchulluğa” son səfərindən öncə ġəfi-

qə xanımla görüĢə bilmiĢ, eyni zamanda ilk fürsət yaranan kimi onu 

məlumatlandırmıĢdı.  ġəfiqə  xanımın  xatirələr  üçün  nəzərdə  tutul-

muĢ qeydlərindən birində oxuyuruq: ”1920-ci il mayın ilk günlərin-

də təbdili-qiyafət  edərək  (yəni  paltarını  dəyiĢərək)  ata minib  qərar-

laĢdırılan səmtə  yollanan Nəsib  Kürdəmir  yaxınlığında  yoxa çıxdı. 

Kürdəmirdən  kiçik  bir  məktubunu  aldım.Gətirən  məndən,  mən  də 

ondan qorxa-qorxa açıb oxudum. Sağ-salamat gəlib Kürdəmirə çat-

dığını  xəbər  verir,  Kürü  keçmək  üçün  gözlədiyini  yazırdı.  Ondan 

sonra nə bir səs,  nə də bir nəfəs gəldi...”. 

---

 

166 

“ġəhadəti haqqında bir neçə rəvayət var, – deyə ġəfiqə xanım 

baĢqa bir qeydində öyrənə bildiyi  ehtimalları sadalamıĢdı. Biri bu-

dur ki, Kür çayı sahilində Əyricə kəndinin sakinləri tərəfindən Bakı 

milyonçularından  zənn  edilərək  öldülrmüĢdür.Bu  rəvayəti  mənə 

qarxunlu  ƏĢrəf adlı bir Ģəxs  söyləmiĢdir...  (Azərbaycan Cümhuriy-

yəti  Parlamentinin  üzvü,  ƏĢrəf  bəy    “Qarxunlu)  Tağıyev  (1867-

1930) nəzərdə tutulur). 

BaĢqa rəvayətə  görə  yenə Kür sahilindəki  bir kənddə, əvvəl-

cədən hazırlanmıĢ evdə gecələyirmiĢ,Salla nəhrin (Kür çayı nəzərdə 

tutulur;  ”nəhr”  ərəb  sözüdür,  ”axar  çay”  deməkdir)  qarĢı  tərəfinə 

keçməli  imiĢ.  Nəhayət,  sal  hazırlanmıĢ,  gecənin  qaranlığında  yola 

çıxmıĢlar.  Amma  çayın  o  biri  sahilində  dayananlar  salı  görməmiĢ-

dilər.  Üçüncü  rəvayət  də  cinayətin  elə  qarxunlu    ƏĢrəfin  öz  əli  ilə 

törədilmiĢdir. Amma bunların hamısı sadəcə soz-söhbətdir. Yeganə 

doğru  olan  Ģey  yalnız  Kürdəmirə  sağ-salamat  çatması  haqqında 

aldığım o kiçik məktubdur. BaĢqa bir xəbər də eĢitmiĢəm. Güya bö-

yük qardaĢı  deyib  ki, hətta məzarını da tapıb. Amma həmin məlu-

matın doğruluğu ilə bağlı Ģübhələrim çox böyükdür”. ġəfiqə xanım 

bu  qeydləri  çox  gümanki,  50-ci  illərdə  aparıb.  Qeydlərin  sonunda 

ġəfiqə xanım iri hərflərlə: ”Sudamısan, Torpaqdamısan, Nəsib?! Ət-

rafın Nurla Dolsun!”, - sözlərini yazmıĢ və uzun olnilliklərdən sonra 

ilk  dəfə  gənclik  illərində  sevə-sevə  istifadə  etdiyi  soyadı  ilə:  

”ġəfiqə Qaspıralı - Yusifbəyli” imzasını atmıĢdı. 

Nəhayət,Nəsib  bəyin  həyatının  sonluğu  ilə  bağlı  ġəfiqə 

xanımın  daha bir qeydi.  Qeydin  mətnində deyilir:  ”Mərhum Nəsib 

bəyə  talehsiz  səfərində  yoldaĢlıq  edən  Ġbrahimli  Yusif  Bakı  ətra-

fındakı  KeĢlə  kəndindən  idi.  Yusif  əfəndi  fəhlə  içərisindən  çıxmıĢ 

bir  firqə  adamı  idi.  ”Müsavat”  firqəsinin  Bakı  Komitəsinə  mənsub 

olan bu vətəndaĢ təĢkilatçılığı ilə tanınan, fəhlələr arasında sözü ke-

çən  zəhmətkeĢ  bir  iĢçi  idi”.  Qeydin  üzərində  “M.E.”  insialı  yazıl-

mıĢdı. Bu, çox gümanki, Mehmet Emin (13 may 1869, Ġstanbul -14 

yanvar 1944, Ġstanbul) bəy idi (V.Q). 

1920-ci  ilin  apreli  on  minlərlə  Azərbaycan  milli  təəəsübkeĢi 

kimi ġəfiqə xanımı da son dərəcə böyük çətinliklər qarĢısında qoy-

muĢdu...  Qıtlığın,  ehtiyacın  hökm  sürdüyü  Bakıda  heç  bir  arxası, 

güman və istinad yeri olmayan gənc bir qadının özünü, iki övladını 

---

 

167 

dolandırması asan məsələ deyildi. Ġsmayıl Qaspralının qızı və Nəsib 

bəy  Yusifbəylinin  xanımı  imicləri  isə  onu  təhdid  edən  daha  böyük 

təhlükə  idi.  BolĢeviklər  həm  Cümhuriyyət  liderlərinə,  onların  ailə 

üzvlərinə,  yaxınlarına,  həm  də  “burjua  millətçilərinə”  qarĢı  geniĢ 

miqyaslı mübarizəyə baĢlamıĢdılar. Doğrudur, ilk zaman özünün də 

gözləmədiyi halda yeni sovet rejimi onun bilik və təcrübəsinə ehti-

yac duyaraq, ġəfiqə xanıma Xalq Maarif Komissarlığının ana mək-

təbləri” (çox gümanki məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri-V.Q.) Ģö-

bəsində  təlimatçı  təyin  olunmuĢ,  eyni  zamanda  komissarlığın  dərs-

liklərlə bağlı “tərcümə və nəĢr” komissiyasının tərkibində fəaliyyət 

göstərməyə  baĢlamıĢdı.  Lakin  ġəfiqə  xanım  baĢa  düĢürdü  ki,  bu, 

müvəqqətidir  və  hər  Ģey  növbəti  “təmizləmə”  zamanı  tez  dəyiĢə 

bilər. 

ġəfiqə xanıma Gəncədən Nəsib bəyin qardaĢı bacardığı maddi 

köməyi göndərirdi. Nəsib bəyin sabiq dostlarından da ara-bir ona kö-

məklik  göstərənlər  tapılırdı.Onlardan  biri  vaxtı  ilə,Nəsib  bəy  Yusif-

bəylinin rəhbərlik etdiyi 5-ci hökumət kabinetində (24 dekabr 1919 - 

30  mart  1920-ci  il)  maarif  və  dini  etiqad  naziri  vəzifəsini  tutmuĢ, 

sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  da  məsul  vəzifələrdə  çalıĢan 

Həmid bəy ġahtaxtinski (12 mart 1880, Naxçıvan qəzasının ġahtaxtı 

kəndi -3 fevral 1944, Arxangelsk vilayəti, 64 yaĢ) olmuĢdur. 

ġəfiqə xanım Bakıda çöz səksəkəli və həyacanlı günlər yaĢa-

yırdı. O, özündən daha çox Nəsib bəyin əmanəti olan iki övladının 

taleyi üçün narahat idi. Günlərin birində həbs olunacağından, uĢaq-

larının yad Ģəhərdə tamamilə tənha və baĢsıız qalacaqlarından qor-

xurdu. Bu, əslində, hər an gözlənilən reallıq idi. Onu və övladlarını 

bolĢeviklər  Filarmoniya  ilə  üzbəüzdəki  mənzilindən  bayıra  atmıĢ-

dılar... Lakin xeyirxah insanların köməyilə Ģəhərin kənarında kasıb 

bir daxmada, çətin Ģəraitdə yaĢayırdılar... 

ÇıxıĢ  yolu  gözlənilmədən  açılmıĢdı.Beləki,Türkiyə  Böyük 

Millət Məclisi (TBMM) Hökumətinin 1920-ci ilin sentyabrında Ba-

kıya  təyin  olunmuĢ  təmsilçisi  Məmduh  ġövket  Esandal  Ġsmayıl 

Qaspralının  qızının və  Ģəhid  baĢ  nazir Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  xa-

nımının Bakıda iki övladı ilə çətin durumda qaldığını öyrənən kimi 

onların Türkiyəyə aparılması üçün yollar və vasitələr aramağa baĢ-

lamıĢdı.  Həmin  dövrdə  TBMM  Hökuməti  ilə  Sovet  Rusiyası  ara-

---