Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

162 

Əməliyyata  rəhbərlik  üçün  məsul  orqan  (rəhbəri  daĢnak  Er-

mənistan  Respublikasının  ABġ-dakı  emissarı  Armen  Qaro  və  Xü-

susi  fond  (rəhbəri  ġaan  Satrailyan  idi)  təĢkil  olunmuĢdu.  Əməliy-

yata  operativ  rəhbərliyi  və  maddi  təminatı  ġain  Natali  və  Qriqor 

Merjanov həyata keçirməli idi. Ən vacib informasiyaların toplanma-

sında  əsas  rolu  Qraç  Papazyan  oynamalıydı.  Əməliyyatda  nəzərdə 

tutulan  qətllər  aĢağıdakı  kimi  həyata  keçirilməli  idi:  ləğvi  nəzərdə 

tutulan  Ģəxsin  (Ģəxslərin)  izlənməsi  və  təqibi  üçün  2-3  və  3-5  nə-

fərdən ibarət qruplar qətlləri həyata keçirməli idilər. 

“Nemezis”in rəhbərləri “Azərbaycan “müsavat” hökuməti”nin  

bir  neçə  liderlərinin  ləğv edilməsi haqqında da qərar qəbul etmiĢ-

di. Onların sırasında F.Xoyski, H.Ağayev, B.CavanĢir, X.Xasməm-

mədov  və  baĢqaları,  o  cümlədən  N.Yusifbəyli  də  vardı.  Erməni 

millətçi liderlərinin fikrincə, 1918-ci ilin sentyabrın 15-də Bakıdakı 

“qırğında”  güya  20  min  erməni  öldürülmüĢdü  və  həmin  Ģəxslər 

“qırğının” təĢkilatçıları və günahkarları idilər. 

N.Yusifbəylinin daxili iĢlər nazirliyi dövründə polis iĢçilərinə 

qarĢı  tələblər,  qanunçuluğa  əməl  edilməsinə  nəzarət  çox  ciddi  idi. 

Belə ki,  polis xidməti zamanı vəzifəsindən sui-istifadə  edənlər,  ya-

xud qanunçuluğu bu və ya digər formada pozanların əməlləri DĠN-

in  Xüsusi  Polis  MüfəttiĢliyi  tərəfindən  təhqiqat  aparılmaqla  sübut 

olunur,  onlar  vəzifədən  kənarlaĢdırılır  və  yaxud  aĢağı  iĢə  keçirilir-

dilər.1919-cu il əırzində Bakıdan və respublikanın qəzalarından Da-

xili ĠĢlər Nazirliyinə bəzi inzibati orqanların rəhbər iĢçiləri və ayri-

ayrı  polis  məmurları  barədə  Ģikayətlər  daxil  olmuĢdu.  Bunların 

içərisində  bəzi  qəza  rəislərinin  özbaĢınalıqları  və  cinayətkarlıqları 

himayə  etmələri  faktları  da  vardı.  Bir  sıra  faktlarda  məmurlardan 

bəzilərinin torpaqları qanunsuz ələ keçirdikləri bildirilirdi. Məsələn, 

Dəvəçi  pristavı  qardaĢları  ilə  birlikdə  ġəzərli  kəndində  qnunsuz 

olaraq torpaqlar tutmuĢdu. Qazax qəzasının sakinləri də ağır vergi-

lərin  yığılması  zamanı  qəza  inzibati  orqanlarının  bəzi  Ģəxslərindən 

Ģikayətlənirdilər.  Daxili  iĢlər  nairi  N.Yusifbəyli  ƏrəĢ  qəzasına  gə-

ləndə orada bir neçə vəzifədən sui-istifadə halları ilə tanıĢ olduqdan 

sonra qəza rəisini vəzifəsindən çıxarmıĢ,1-ci sahə polis ptistavını isə 

həbs elətdirmiĢdi. 

---

 

163 

N.Yusifbəyli  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyinin  strukturlarını  peĢəkar 

kadrlarla möhkəmləndirmək iĢini ən ümdə vəzifələrindən hesab edir 

və bütün fəalyyəti boyu bunu həyata keçirirdi. Məsələn, onun 1919-

cu il 4 dekabr tarixli  əmrinə əsasən  vaxtilə  çar Rusiyası  ordusunda 

nümunəvi  xidmət  göstərməklə  general-mayor  hərbi  rütbəsinə  layiq 

görülmüĢ  Murad  Gəray  bəy  Tlexas  (1874-1920)  Bakının  general-

qubernatoru vəzifəsinə təyin edilmiĢdi. 

27  aprel  1920-ci  il.  Səhər  saat  9-dan  bütün  partiya  liderləri 

Nəsib  bəyin  mənzilinə  toplaĢıb  11-ci  ordunun  Azərbaycan  hüdudla-

rını  keçməsini  müzakirə  edirlər.  Müxtəlif  fikirlər  irəli  sürülür...ġəfi 

bəy  Rüstəmbəyli  deyirdi:  ”...Gəlin,  hökuməti  Gəncəyə  köçürək  və 

oradan bolĢeviklərə qarĢı mübarizə aparaq”. Onun təklifi qəbul olun-

madı.  Belə  qənaətə  gəldilər  ki,ən  yaxĢısı,  Bakıda  qalıb  hakimiyyəti 

qan tökmədən bolĢeviklərə verməkdir. Aprelin 27-də gündüz saat 12-

də  Parlamentin  son  iclası  oldu.”Sosialistlər”,  ”Ġttihad”  və  “Əhrar” 

partiyalarının  liderləri  açıq  Ģəkildə  hakimiyyətin  dinc  yolla  bolĢe-

viklərə verilməsi təklifini müdafiə etdilər. Hərbi nazir S. Mehmanda-

rov da açıqca bildirdi ki, Bakıda qalan cüzi qüvvə ilə düĢmənə müqa-

vimət göstərmək mümkün deyil. AxĢam saat 11-də Azərbaycan Par-

lamentinin  sədri  Məmməd  Yusif  Cəfərov  və  general  Vəkilov  (Ġdarə 

direktoru) hakimiyyətin  bolĢeviklərə verilməsi aktını  imzaladılar. 

Mürəkkəb, ziddiyyətli həyat yolu keçmiĢ, lakin xalqının Ġstiq-

laliyyəti  yolunda  böyük  zəhmətlər  çəkmiĢ  N.Yusifbəylinin  aqibəti 

çox  təəssüf  ki,  faciə  ilə  sona  yetmiĢdir...Azərbaycanda  sovet  haki-

miyyəti  qurulduqdan  sonra  bolĢeviklərin,  xüsusilə,  Bakını  iĢğal 

edən 11-ci ordunun Xüsusi  ġöbəsinin rəisi, cəllad Semyon Pankra-

tovun  qanlı  pəncəsindən  qurtularaq  Gəncəyə  gəlmiĢ,  bir  müddət 

orada yaĢamıĢ və 1920-ci ilin mayın axırlarında general-mayor, Ģah-

zadə  Əmir  Kazım  Məhəmməd  Mirzə  Qacaqrın  (1853-1920),  Azər-

baycan  Ordusunun  Birinci  piyada  diviziyasının  komandiri  general-

mayor Cavad bəy ġıxlınski (1874, Qazax qəzası, ġıxlı kəndi - 1959, 

Türkiyə),  Gəncə  alayının  komandiri  Cahangir  bəy  Kazımbəyovun, 

Sarı  Ələkbərin,  Gəncənin  sabiq  polis  rəisi,  balabağmanlı  qaçaq 

Qənbər  Qəni  oğlu Bəhmənlinin,  samuxlu  qaçaq Məmməd Qasımın 

(1898,  Samux-1967,  Elaziqi  Ģəhəri,  Türkiyə,  69  yaĢ)  baĢçılığı  ilə 

baĢ  vermiĢ  Gəncə  üsyanında  iĢtirak  etmiĢdi...Qeyri-bərabər 

---

 

164 

mübarizədə  üsyan  11-ci  ordu  tərəfindən  yatırıldıqdan  sonra  bir 

müddət  gizlənmək  üçün  Kürdəmir  qəzasına  gələn  Nəsib  bəyi  Kür 

çayının qırağında naməlum Ģəxslər...xaincəsinə qətlə yetirmiĢdilər... 

Bu  hadisə  1920-ci  il  mayın  31-də  baĢ  vermiĢdi...  Qatillər  Nəsib 

bəyin meyitini Kür çayına atmıĢdılar...Bu zaman Nəsib bəyin  cəmi 

39 yaĢı vardı. 

N.N.Yusifbəylinin  xidmətlərini  həmmüasirləri  və  silahdaĢları 

yüksək qiymətləndirirdilər. M.Ə. Rəsulzadə onun ölüm xəbərindən 

çox  mütəəssirlənərək  bildirmiĢdi:  ”Azərbaycan  ideyasını  siyasi  bir 

tələb  maddəsi  Ģəkilində  formula  etmək  Ģərəfi  mərhum  Nəsibbə-

yindir”. 

N.Yusifbəylinin  faciəli  sonluğu  barədə  müxtəlif  fərziyələr 

mövcuddur.  Son  illərin  dövri  mətbuatında  Nəsib  bəyin  müəamalı 

ölümü ilə bağlı fərziyələr də öz əksini tapıb, onlardan birinin müəl-

lifi tədqiqatçı alim, filologoya elmləri doktoru, professor Aydın Da-

daĢovdur. Aydın  müəllimin  fikrincə,  Nəsib  bəy  Ceyrançöldəki  Qu-

ruçay dərəsində qətlə yetirilmiĢdir... 

Filologiya  üzrə  fəlsəfə  doktoru  Asif  Rüstəmli  və  tanınmıĢ 

yazıçı-jurnalist ġəmistan Nəzirlinin fikrincə, N.Yusifbəyli 1920-ci il 

iyunun  19-da  Tiflisdə  Fətəli  xan  Xoyski  ilə  birlikdə  qətlə  yetiril-

miĢdir və onu arxadan güllə ilə erməni muzdlu qatili Aram Yevkan-

yan vurmuĢdur...Asif müəllim 1995-ci ildə Azərbaycan Milli Dövlət 

Arxivində araĢdırmalar apararkən Gürcüstan hökumətinin Azərbay-

can  hökumətinə  göndərdiyi  rəsmi  sənədə  rast  gəlmiĢdir.  O,  həmin 

sənədin  üzünü  köçürmüĢdür.  Orada  yazılmıĢdır:  ”Tiflisdə,  Ģənbə 

günü,  1920-ci  il  iyunun  19-da  axĢam  saat  9-a  yaxın  Olginski  kü-

çəsinin baĢlanğıcında mauzerdən atılan atəĢlə Fətəli xan Xoyski və 

Nəsib bəy Yusifbəyli öldürülmüĢdür.Qətldə günahlandırılan 8 nəfər 

Ģübhəli Ģəxs Gürcüstan hökuməti tərəfindən saxlanılmıĢdır”. 

Mövcud  tarixi  ədəbiyyatdakı  fərziyələrdən  birinin  müəllifi 

tədqiqatçı  alim,  elmlər  doktoru    Xaləddin    Ġbrahimlidir.  O,  ”Azər-

baycanın  siyasi  mühacirəti”  kitabında  yazmıĢdır:  ”...Azərbaycan 

Demokratik Respublikasının ikinci baĢ naziri Nəsib bəy Yusifbəyli 

müəmmalı  Ģəkildə  yoxa  çıxdı.  Azərbaycan  SSR-in  rəhbər  vəzifəli 

Ģəxslərindən  Əliheydər  Qarayev  ictimaiyyəti  aldadaraq,  onun  98 

milyon manat  pulla  birlikdə  Bakı  dəmiryol  vağzalında həbs  edildi-

---