KəXRİ valehoğlu qarapapaqlar

FƏXRİ VALEHOĞLV
ve  silah ların a  sarı  q açdılar.  V ahim əli  furqon  səsləri,  körpə 
ç ığ ırtıları  və  cam aatın  hay-küyü  dünyanı  başına  götürdü. 
H ər k ə s  Şultsun  tap şırd ığ ı  v əzifən i  d əq iq   y erin ə  yetirməyə 
çalışırdı.  Bu  q arm aq arışıq lıq d a  b ir  qadının  ayağı  pilləkana 
ilişdi  v ə  o,  yuxarı  m ə rtə b ə d ə n   aşağ ıy a  yuvarlanaraq  ayağı­
nı  qırdı,  başqa  b ir  qadın  isə  furqonun  altın d a  qaldı.  Bu 
hay-küyün  səb ə b lə ri  sonradan  b əlli  oldu.  S ən  demə,  ko- 
lonya  sak in lərin d ən   olan  b ir  alm anın  evinə  od  düşübmüş, 
o,  cam aatı  k ö m əy ə  səslə m ək   m əq səd iy lə  zən g i  vurmağa 
başlayıb.
B eş-altı  gün  sonra,  g ecə  yenidən  zəng  səsi  dünyanı  b a ­
şına  götürdü,  alm anlar  dərhal  furqonlarını  çıxarıb  g irişlə ri 
k ə sd ilər,  tü fən g lərin i  götürüb  sən g ə rə   g ird ilər  və  b ağ ırd ı­
lar:  « M e h r a l ı   Ç atax  tə rə fd ə n   g əlir» .  Bir  alm an  deyirdi: 
«M ən  gördüm ,  to p -tü fən g li  qırx  adam   olardı,  özləri  də  n i­
zami  ə sg ə rlə rə   b ə n zə y ird ilər» .  A lm anlar M e h r a l ı n ı n   bö­
yük  qoşunu  olub-olm adığını  ö y rən m ək   m əqsəd iy lə  çapar­
ların  uryadniki  Paşanı  K ə p ə n ə k ç i  tə rə fə   göndərdilər.  P a­
şa  atını  M aşa v era n ın   çalasına  tə r ə f  çapdı,  Ş e y ta n im in   yo ­
xuşuna  çathaçatda  təp əd ən   aşağı  boylandı,  gördü  ki,  atlılar 
çayı  keçir,  elə  bu  zam an  onun  qulağına  atların  dəhşətli 
ayaq  tap p ıltıları  və  adam  səsləri  dəydi.  Düşündü  ki,  d e y ə ­
sən  m əni  tutm aq  istəy irlər,  dərhal  o,  atın  başını  döndərib 
qorxu  içində  geriyə  qaçdı.  Ancaq  atlıların  addım  sə slə ri 
onun  arxasınca  gəlirdi.  Paşa  ürəyi  ağzından  gəlm iş  halda 
özünü  alm anlara  yetirdi  və  qışqırdı:  -  G əlirlər!
D oğrudan  da  heç  iki,  ya  üç  dəqiqə  keçm əm iş  taraphata- 
rap  d əh şətli  ayaq-dırnaq  səsləri  eşidildi.  A lm anlar  artıq 
çox  g ö zləm əd ilər,  tü fən g lərin i  tuşlayıb  atəş  açmağa  b aşla­
dılar.  X eyli  sonra  gö rd ü lər  ki,  qarşı  tə rə f atəşə  cavab  v e r­
mir.  A təşi  k əsd ilər.  S əh ər  açıldı,  onlar  döyüş  yerində  tü ­
fən g lə  öldürülm üş  iki  inək  gördülər.
Ə hvalat,  sən  dem ə  b elə  baş  verib.  Lök  m eşəsindən  qa­
yıdan  alm an  K ə p ə n ə k ç i  yaxınlığında  bir  neçə  atlı  görüb. 
O nlar  gəlin i  ə r  evinə  atlandıran  və  m ağarı  m üşayiət  edən
180
QARAPAPAQLAR  VƏ ONLARIN X IX  ƏSR HƏRB TARİXİ
tatar  atlıları  im iş.  A lm an  bu  tatar  atlılarını  nizam i  ə sg ə rlə r 
bilib.  Paşanın  təp ən in   üstündən  gördüyü  süvari  ə sg ə rlə r 
isə  d ə v ələ r  imiş.  U ryadnik  Paşa  tə p ə d ə n   calaya  qaçır. 
B əd b əx tlik d ən ,  calada  naxır v ar  imiş.  V əh şi  canavarın hür- 
kütdüyü  m al-qara  P aşanın  atının  arxasınca  kolonyaya  sarı 
götürülür.  Paşa  isə  düşünür ki,  düşm ən  onu  gördü  v ə   arxa­
sınca  gəlir.  Sən  dem ə  qaranlıqda  o,  var-gücü  ilə  atını  ça­
pır,  naxır  isə  tap p atu p la onun  arxasınca  kolonyaya  yax ın la­
şır.  Paşa  d ə h şə t  için d ə  özünü  h ey rətlən m iş  alm anların  ü s­
tü n ə  salır,  naxır  da  arxasınca  yetişir.  Q orxuya  düşm üş  al­
m anlar -   «düşm ən  hücum   edir»,  -  deyə  tü fən g   atm ağa  baş­
layırlar.  E rtəsi  gün  is ə ...  q ə ləb ə   nişanəsi  olaraq  iki  ölü 
in ək   ta p ırla r...» .1
Türklərin  bir-birinin  ardınca  qazandığı  zəfərlərdən  sarsılan 
ruslar  yayın  sonlarında  cəbhə  xəttinə  yeni  yardımçı  bölmələr 
gətirirlər.  Rus  qoşunlarının  təzə  gələn  qüvvələr  hesabına  çox 
möhkəmləndiklərini  və gücləndiklərini  görən  marşal  Ə.  Muxtar 
Paşa  sentyabrın  əvvəllərində  İstanbula,  Sultana  yazırdı:  «Düş­
m ən  gündən-günə  yeni  gələn  qüvvələrlə  möhkəmlənir,  tezliklə 
beş  rusa  bir  osmanlı  gələcək.  Mənim  fikrimcə,  qüvvələrin  belə 
qeyri-bərabərliyi  şəraitində  bütün  qoşunla  Qarsa  çəkilmək  daha 
münasibdir.  Orada  mövqe  tutsaq  düşməni  qalaya  buraxmamaq 
mümkündün).  Buna cavab olaraq, marşal  sultandan  son imkanlar 
tükənənə  qədər  Subatanda  dözüm  gətirmək,  rusların  bütün  hü­
cumlarının  qarşısını  almaq  əmrini  alır.  Əmri  yerinə  yetirmək 
üçün Ə. Muxtar Paşa qeyri-adi tədbirlərə əl  atmağa məcbur olur. 
Kişmişov yazırdı:  «Sentyabrın 5-də xəbər tutduq ki, Muxtar Paşa 
Ərdahana  iki  dəstə  göndərib...  Bununla yanaşı,  biz  bildik  ki,  o, 
Dərviş  Paşa  ilə  əlaqəyə  girib  ondan  Batum  korpusundan  iki  ba­
talyon  ayırıb  Ardanuç  tərəfdən  köməyə  gəlməsini,  eyni  zaman­
da  Ərdahan  yollarında  partizan  əməliyyatları  aparmaq  üçün
1  «İveriya» qəzeti,  1877-ci  il,  27 oktyabr, № 35,  s.  4-5;  «Ziya» qəzeti, 2003- 
cü  il,  fevral,  s.  5  (V.  Hacıların tərcüməsi və təqdimatında).
181

---

FƏ XRİ VALEHOĞLU
Axalsix  qəzasına  bir  dəstə  laz  göndərməsini  xahiş  edib.  Oraya 
öz süvariləri ilə bərabər M e h r a l ı   da göndərilmişdi.
N əticədə  D ərviş  Paşa  Batumdan  heç  nəyə  qadir  olmayan 
cəmi  200  süvari  göndərdi.  M e h r a l ı   isə  Çildir  gölünə  qədər 
gəldi, Axalkalak sərhədində yerləşmiş draqun polklannın eskad- 
ronları  ilə  görüşdən  ehtiyat  edərək  geri  döndü.  Yolda o,  Dala- 
v er  kəndinə  dönərək  bizə  sadiqliyinə  görə  keçmiş  silahdaşı 
M a n - s u r u n   evini  dağıtdı,  M a n su ru n   böyük  oğlunu  və  iki qo­
humunu  öldürdü,  arvadını  isə  əsir  alaraq  türk  düşərgəsinə 
apardı».1
21-24  sentyabrda  (2-5  oktyabrda)  türk  qoşunları  Kiçik  və 
Böyük  Yahnı  dağı  ətəklərində  düşmənə  daha bir  sarsıdıcı zərbə 
endirir.  Yahnılar  qələbəsindən,  yeni  Xalyaz,  Zivin  və  Baş  Gə­
diklərdən  sonra dalbadal  qazandıqları  dördüncü meydan mühari­
bəsindən  sonra  1877-ci  ilin  oktyabr  ayı  türklər  üçün  ağır  gəlir. 
Ruslar 3  (15) oktyabrda Alacadağ yüksəkliklərində qələbə qaza­
naraq  6  (18) oktyabrda Qarsı  yenidən mühasirəyə  alır.  Alacadağ 
döyüşündə  uğradıqları  məğlubiyyətdən  sonra  türk  əsgərlərinin 
pozulub  «Qarsa  döndükləri  bir  zamanda  baş  komandan  Əhməd 
Muxtar Paşa heç  kəsin  gözləmədiyi halda  hamıdan  geridə  qalır. 
Düşmənlə  onun  arası  getdikcə  qısalır  və  beş-altı  yüz  addımlıq 
bir  m əsafə  qalır  ki,  bu  da  h ər  an  komandan  paşanın  düşmən 
əlinə  keçə  bilməsi,  əsir  tutulması  ehtimalını  artırır.  Həmin  gün 
Əhməd Muxtar Paşa şəxsi qulluğundakı altı adamla böyük təhlü­
kədən  sovuşa bilir.  Həmin adamlar aşağıdakılar olur:  Arpaçaym 
sağındakı  Aralıq kəndinin  sakinləri, M e h r a lı  b ə y   könüllü  sü­
vari  alayının cəsur döyüşçüləri  Q arapapaq  H asan  v ə   H üseyn 
qardaşları,  Van sancağının Ağımas kəndindən olan  yavər Mus­
tafa ağa, iki çavuş xidmətkar».1
 2
23  oktyabrda  (4  noyabrda)  Dəvəboynu  yaxınlığında  Qazi 
Əhməd  Muxtar  Paşa  və  Qurd  İsmayıl  Paşanın  birləşmiş  qüv­
vələri  məğlubiyyətə  düçar  olaraq  Ərzuruma  çəkilmək  zorunda
1 Kişmişov, göstərilən əsəri, s. 311-312.
2 V. Hacılar. Borçalı Mehralı  bəy  ....  s.  122.
182
QARAPAPAQLAR  VƏ ONLARIN X IX  ƏSR HƏRB TARİXİ
qalırlar.  Ərzurum  üzərinə  yürüyən  ruslar  türkcə  bilən  bir  neçə 
erməni  sayəsində  18  oktyabrda  (9  noyabrda)  şəhər  ətrafındakı 
strateji  Əziziyyə  yüksəkliklərini  tutur.  Ərzurum  əhalisi  ordu  ilə 
birləşərək  düşməni  Əziziyyə  təpələrindən  geri  atır.  Bu  təpələr 
rus  ordu  bölmələri  və  onlara  kömək  edən  erməni  dəstələrinin 
məzarlığına çevrilir.
Oktyabrın əvvəllərində rus başkomandam Aleksandropol, III 
Dağıstan  və  Şürəgəl  qeyri-nizami  süvari  alayı,  eləcə  də  Tionet 
sotnyası, kapitan Yelisoidze və praporşik Səm əd ağanın  könüllü 
atlıları istisna olmaqla geridə qalan digər süvari alaylarının bütün 
hamısını  ləğv  edir.1  Tarixi  qaynaqlarda  Aleksandropol  süvari 
qeyri-nizami  alayının alay komandiri mayor Yenikolopovun baş- 
çılığmdakı iki  sotnyasımn,  Yelisoidze və Səm əd ağanın könüllü­
lərinin  Qars  yaxınlığında  osmanlılarla  toqquşduğuna  dair  məlu­
mat var.2  Rusların korpus  komandirinin  218  №-li  əmrinə  əsasən 
oktyabr  ayının  ikinci  yarısında  Borçalı  və  Yelizavetpol  sotnya- 
ları  (yüz  nəfərlik  dəstələri)  əsas  qüvvələrin  tərkibindən  xaric 
edilir.
1877-ci  ilin  payızında  Qars  şəhəri  bir  ay  mühasirədə  qalır, 
yəni  düşmən  düz  bir ay  ərzində  şəhərdəki  ordunun  və  əhalinin 
şiddətli  müqavimətini  qıra  bilməyir.  V.  Gippius  Qars  çevrəsin- 
dəki  «ilkin  manevrlərdə»  rusların  yüzə  yaxın  əsgər  və  «çox 
bacarıqlı» bir generallarını  itirdiklərini yazırdı.  O general Koma- 
rovun  knyaz Çavçavadze  ilə  birlikdə  Qarsın  şəhərətrafı  erazile- 
riylə  qarapapaq yüzlüyünün  mühafizəsində  tanış  olması  faktına 
da toxunurdu.3
1877-ci  il  5  noyabrda  rus  qoşunları  Qarsa  həlledici  hücuma 
keçir.  Güclü müqavimətlə qarşılanan rusların yalnız Qanlı  isteh­
kamları  istiqamətində  itkiləri  1000-dən  çox  ölü  və yaralı  əsgər­
dən  ibarət  olur.  Bütün  gecə  davam  edən  amansız  döyüşlərdən 
sonra  onlar  noyabrın  6-da  (noyabrın  18-də)  Rusiya  çarının  qar-
1  Qippius, göstərilən əsəri, s. 373.
2  Война в 1877 и 1878 гг, III с., s.  303.
3  Qippius, gösterilən əsəri, s. 74-75.
183

---