Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 56
yerləşən əsgərlər arasında vahimə yaradırdı. Onlar qaçaraq gizlənməyə məcbur olurdular. Sonra Arximedin göstərişi ilə gəmilərin üzərinə ipdən asılmış metallik qarmaqlar sallanır. Qalaya yaxınlaşan gəmilər kranlardakı qarmaqlar vasitəsilə bir ucundan tutularaq yuxarıya qaldırılır, sonra böyük hündürlükdən suya buraxılırdı (şəkil 1.25). Beləliklə, böyük sürətlə suya düşən gəmi ya yanı üstə düşür, ya da sürətlə suya girərək içərisinə su dolduqdan sonra batırdı. Marçelli çətin vəziyyətdə idi. Onun ordusu bütün istiqamətlərdə məğlubiyyətə uğrayırdı. Romalıların gecə vaxtı şəhərə hücumunun qarşısını almaq üçün Arximed qala divarlarında adam boyunda deşiklər açır və bu deşiklərdən düşmənləri skorpionlarla atəşə tutur. Uzun müddət mühasirədə qalandan sonra Sirakusi şəhəri daxildən olunan xəyanətin hesabına Marçellinin qoşunları tərəfindən tutulur. Şəhər alınandan sonra romalılar böyük qəzəb içərisində şəhəri qarət etməyə başlayırlar. Marçelli ona qarşı maşınlarla cəsarətlə döyüşən Arximedin salamat tapılıb onun yanına gətirilməsinə göstəriş versə də, Arximed əsgərlərin qəzəbinə düçar olur. Əsgərlər onun evini axtaran zaman, goca bir kişinin qum lövhənin üstündə nə isə çəkərək dərin fikrə getdiyini görürlər. Əsgər gocadan onunla getməsini tələb edəndə Arximed “Mənim çevrələrimi dağıtma!” deyərək əsgərə qəzəblənir. Bu sonuncu kəlmə Arximedin ölümü ilə nəticələnir. Əsgər əlindəki xəncərlə onu qətlə yetirir. Arximed haqqında əfsanəvi şəkildə təsvir olunmuş bu tarixin nə qədər reallığa uyğun gəlməsi hələ də tarixçilər arasında mübahisəli olaraq qalır. Amma buna baxmaya- raq Arximedin oz ağlının hesabına böyük Roma ordu- sunun qarşısını aylarla alması onun düzəltdiyi maşınların ef-
Şəkil 1.26. Arximedin güzgülərlə düşmən gəmilərini yandırmasını təsvir edən rəsm.
Antik dövrdə maşınqayırma 57
fektiv tətbiq olunmasından xəbər verir. Tarixi mənbələrin yazdığına görə, Arximed həm də optika ilə məşğul olub. Onun haqqında mövcud olan əfsanəyə görə, ona Sirakusinin müdafiəsi zamanı romalıların gəmilərini uzaq məsafədən cilalanmış, bürüncdən olan parabolik güzgülərin köməyi ilə yandırmaq nəsib olub (şəkil 1.26). Tarixi dəlillərə görə Arximed düz, qabarıq və çökük güzgülərin xassələrinə yaxşı bələd olub, işığın sınmasına aid sınaqlar aparıb. Lakin optika haqqında onun yazdığı “Katoptrika” adlı əsər bizə gəlib çatmamışdır. Arximed Evkliddən və başqa alimlərdən fərqli olaraq antik dövrdə nadir hallarda yada salınırdı. Arximedin əsərlərinin bizə qəlib çatması VI-IX əsrlərdə Konstantinopolda onun işinə olan marağın sayəsində olmuşdur. V əsrdə yaşamış bir riyaziyyatçı onun üç əsərini yenidən baxaraq təhlil etmişdir. IX əsrdə Konstaninopolda riyaziyyat elmini təlim edən Lev Fassalonski Arximedin işlərinin toplanması ilə maraqlanır. Bundan sonra Arximed Yaxın Şərq riyaziyyatçılarına məlum olur və bir neçə dəfə ərəb dilinə tərcümə olunur. Latın dilli alimlər Arximed haqqında ilk dəfə olaraq, XII əsrdə onun “Çevrənin ölçülməsi” əsərinin ərəb dilindən latın dilinə tərcümə edildikdən sonra xəbər tuturlar. Qerard Kremonskiyə mənsub olan ilk tərcümə ondan sonrakı 300 ildə Arximedin işlərinin Avropada araşdırılmasında əsas rol oynayır. Ərəb riyaziyyatçılarından Banu Musanın tərcüməsi avropalılar üçün maraq doğurub. Bundan sonra müxtəlif avropalı alimlər müxtəlif vaxtlarda Arximedin işlərinə müraciət etmişlər. 1269-cu ildə bizanslı Merbekili Vilhelm (ingl. Willhem van Moerbeke) Arximedin bütün işlərini birbaşa qədim yunan dilindən latına tərcümə edir. 1544-cü ildə Merbekili Vilhelmin işləri yenidən toplu şəklində çap etdirilir. Bundan sonra Arximedin şöhrəti getdikcə artır və alimlər arasında özünəlayiq yer tutmağa başlayır. Belə ki, onun işləri bir çox alimlərin, o cümlədən Simon Stevin və Qalileo Qaliley kimi dahi alimlərin formalaşmasında böyük rol oynamışdır.
Antik dövrdə maşınqayırma 58 Isgəndəriyyəli Ktesibios ( b.e.ə. ΙΙΙ
əsr) Y unan mühəndisi və ixtiraçısı Ktesibios (yun. Ctesibios), b.e.ə. ΙΙΙ
Ι və
ΙΙ Ptolomeyin dövründə yaşayaraq İsgəndəriyyənin Musey məktəbində fəaliyyət göstərmişdir. Əslində Ktesibios etdiyi ixtiralarına görə antik dövrün birinci yunan alimi idi. Arximedlə eyni vaxtda yaşamış, istedadlı ixtiraçının etdiyi texniki yeniliklər Arximedin işlərindən əvvəl işıq üzü görmüşdür. Buna baxmayaraq mütəxəssislər tərəfindən o, yunan riyaziyyatçıları və mühəndisləri arasında Arximeddən sonra ikinci yerə qoyulur. Ktesibiosun havanın elastikliyi haqqında apardığı işlər texniki elmlərin inkişafında çox mühüm rol oynamışdır. Ona görə də, onu “pnevmatikanın atası” adlandırırlar. Sıxılmış havanın ilk dəfə elmi araşdırılması və praktiki tətbiq olunması onun adı ilə bağlıdır. Ktesibiosun sıxılmış hava haqqında apardığı elmi işləri təsvir edən “Pnevmatika” əsəri və başqa dəyərli yazıları bizə gəlib çatmamışdır. Ktesibiosun işləri haqqında məlumatlara yalnız ondan sonra yaşamış antik dövrün alimlərinin işlərində rast gəlinir. Ktesibios Musey məktəbində riyaziyyatın və mexanikanın təməlini qoyanlardan sayılır və o, bu məktəbin əsas “beyinləri”ndən hesab edilirdi. Apardığı elmi işlər kimi, onun özünün həyatı haqqında da bizə çox az məlumat gəlib çatmışdır. Onun atasının bərbər olması və b.e.ə. 285-222 ci illərdə İsgəndəriyyədə yaşaması məlumdur [1.44, 1.45]. “Pnevmatika “ əsərində o, havanın materiya olması barədə fikir yürüdür. Bu ideyanın əsasında Ktesibios ilk ixtirası olaraq atasının bərbərxanasında sıxılmış hava ilə işləyən “tənzimlənən güzgünü”, yəni yuxarı və aşağı hərəkət edə bilən guzgunu düzəldir. Güzgünü hərəkət etdirən mexanizmin görünməməsi üçün o, tavanda kərənin altinda yönəldici bir agac lövhə yerləşdirir. Ağacın uclarına diyircəklər bərkidılir. Sonra bir ucundan güzgü asılmış ip bu diyircəklərdən keçirilərək aşağıya dartılır. Onun ucuna qurğuşundan hazırlanmış silindrik yük bağlanır. Bu yük silindrik borunun içərisində yerləşdirilir Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|