Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
85 iki eynihüquqlu vahidin iştirakı ilə baş verən söz yaradıcılığı prosesi; konversiya hadisəsi – sözlərin bir nitq hissəsindən digərinə keçməsi və ya transpozisiyası; abreviasiya hadisəsi – qısaldılmış sözlərin iştirakı və s. Köksöz yuvalarının inkişafı təkcə morfoloji səviyyənin deyil, dilin bütün səviyyələrinin təkamülünə səbəb olur. Köksöz paradiqmləri dil və şüurun qarşılıqlı əlaqəsi məsələsini də özündə ehtiva edir. Sözlərin köksöz yuvalarında birləşməsi dillərin həm nəzəri, həm də praktik öyrənilməsi cəhətdən diqqəti cəlb edir. Nəzəri baxımdan qrammatik və semantik uyğun- luğun tədqiqi böyük maraq doğurur. Bu mənada söz yaradıcılığı haqqında fikirləri ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticələri qeyd etmişik: 1. Söz yaradıcılığı dildə uyğun materialdan müxtəlif struktur və semantik formula və nümunələrdə yeni söz yaratma prosesidir; 2. Söz yaradıcılığı sözlərin düzəltmə quruluşunu və yeni söz yaratmanın müxtəlif nümunələrini öyrənir. Başqa linqvistik fenomenlər kimi sinxronik və diaxronik aspektlər öyrənilə bilər. Söz yaradıcılığı türk dillərinin xüsusi sistemini təşkil edir. Bu sistem türk dillərinin leksika və morfologiyası ilə olan əlaqələri ilə səciyyələnir. Türk dillərinin kök söz yuvaları sistemi müxtəlif strukturlu mürəkkəb dil vahidlərinin qarşılaşdırılması və müqayisəsi ilə səciyyələnən çoxpilləli sistemdir. İsmin halları, felin təsriflənmə formaları, müxtəlif səviy- yəli düzəltmə sözlər, bir kök əsasında yaranmış fərqli qrammatik səciyyəli leksik vahidlər kök söz yuvalarını yaradır. Bu zaman derivativ semantikanın problemləri araşdırılır, köksöz yuvasında yeni yaranmış sözlərin müxtəlif struktur formaları təhlil olunur, birləşmələrin komponentləri arasındakı münasibətlər səciyyələnir, köksöz yuvalarının funksionalist istiqamətləri izah olunur. Derivativ semantikanın problemləri köksöz yuvalarının kompo- nentlərinin struktur formaları, yuvadaxili sözləri birləşdirən münasibətlərin səciyyəvi növləri, köksöz yuvalarında leksemlərin funksional istiqa- mətlərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Köksöz yuvalarının struktur–semantik tədqiqi nüvə köklərin seman- tikasının yuvanın ümumi struktur təşkilinə qarşılıqlı ilə əlaqədardır. Qədim türk dillərində sifətlərin köksöz yuvalarının tarixi göstərir ki, mənanın forma və evolyusiya əvəzlənməsi bir neçə ümumi qaydalara tabe olur. Müxtəlif sistemli dillərdə pilləli tipologiyanın hədəf nöqtələrindən biri olan köksöz yuvaları aktual sayılır. Söz yaradıcılığı qaydaları derivasiya prosesində düzəltmə sözlərin modelləşməsi xüsusiyyətlərini təsvir edir, bu prosesi dai- milik: qeyri daimilik, produktiv, qeyri produktivlik baxımından xarakterizə edir, morfemlərin uyuşmasını və onların morfoloji dəyişmələrini göstərir, fo- netik, morfoloji, semantik və praqmatik məhdudiyyətləri ifadə edir. Söz yaradıcılığı nəzəriyyəsinin əsas anlayışları bunlardır:
Filologiya məsələləri, №4, 2017
86 1. Motivasiya anlayışı. Bu anlayış düzəltmə və mürəkkəb sözlərin mənalarının onları yaradan sözlərlə sıx semantik əlaqəsini bildirir. Söz yaradıcılığı aktında bir qisim vahidlər motivasiya mənbəyi kimi çıxış edir, digər vahidlər isə nəticəyə yönəldilmiş olur. 2. Düzəltmə sözlərin yaradılması anlayışı. Bu anlayışların söz yaradıcılığında istifadə edilməsi düzəltmə sözlərə xüsusi struktura malik vahid kimi yanaşmağa xidmət edir. Bu vahidin daxili strukturu onun məzmununu tam ifadə edir. Bu zaman düzəltmə sözün əsasında duran söz motivasiya edilmiş sözlərə birbaşa işarə edəcəkdir. 3. Söz yaradıcılığı qaydası anlayışı. Bu söz yaradıcılığı nəzəriyyəsinin ən əsas anlayışı sayıla bilər. Bu anlayış istər rus dilçi-alimləri (Kubryakova, Uluxanov və başqaları), istərsə də xarici dilçilər (M.Aronov, F.Plank, V.Dresler, S.Skalize və başqaları) tərəfindən öyrənilmişdir. Bu anlayış düzəltmə sözlərin morfoloji strukturunun yaradılması zamanı və onların yeni məna ifadə etməsi zamanı meydana çıxan qanunauyğunluqları ifadə edir. Morfololi paradiqmlər kimi kök söz yuvalarının da daimi üzvləri (yaradıcı əsas) və dəyişən üzvləri (derivasion affikslər) mövcuddur. Söz yaradıcılığı nəzəriyyəsinin formalaşması prosesi bir neçə mərhələdən keçmişdir. Bu mərhələlərin hər biri bu və ya digər yanaşmaların ön plana çəkilməsi ilə xarakterizə olunur. Birinci yanaşma morfoloji yanaşmadır. Morfoloji yanaşma zamanı sözün yaranmasında minimal yaranma vahidi morfem götürülür. Bu mərhələdə söz yaradıcılığı ancaq morfologiyanın bir istiqaməti kimi araşdırıldı. Bu baxımdan aşağıdakı misallar maraq doğurur: 1) "аl", "аllıq", "аllаnmаq", "аllаndı""; 2) "кöк" - "кöкəз" - "; "кökçin"- "кökla"; кökşin" кöküsckan" - "göyərçin”; 3) "qаrа", "qаrаqu", "qаrаnqu", "qаrаnquluq", "qаrаq"; "qаrаnqi" , "qаrаr" , "qаrаriq"; "qаrаrt" və s.. (ağımt- raq) - аğ"- (acımtraq) - "аcı", (sarımtraq) - "sarı"; "qırmızımtıraq” "qırmızı” kimi sözlər də Azərbaycan dilində uğurla işlənirlər. Göründüyü kimi, dilin daxili quruluşunu, dil səviyyələrini, dildə ümumi əlaqələrin tiplərini və digər dilçilik səpgili məsələləri araşdırmaq ücün dilçilik elmində differensasiya prosesi sürətlənmiş və bu proseslə paralel olaraq müxtəlif dilçilik elmləri arasında olan inteqrasiya əlaqələri də güclənmişdir. Eyni zamanda bu proses həmişə digər elm sahələri ilə də sıx əlaqədə olaraq fəlsəfə, tarix, etnoqrafiya, məntiq, psixologiya və sair kimi elmlərlə inteqrativ əlaqələri sıxlaşdırmışdır. Fikrimizcə, elə bu səbəblərə görə də bu gün dilçilik elminin inkişaf etməsi geterogen tipli mürəkkəb sistemin fəaliyyətinin bütövlüyünün dərk olunması kimi bir təməl prinsipə əsaslanmalıdır. Azərbaycan dilində təkhecalı sözlər, əsasən, həm də söz kökləridir. Belə ki, dilin lüğət tərkibinin vahidi olan sözlər leksik-qrammatik müəy- Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|