Microsoft Word \223X?rcl?rinin ucotunun \223Direkt-kostinq\224 v? \223Standart-kostinq\224. doc

 

31

olmayan  qiymətlə  məhsul  vahidinə  düşən  müstəqim  dəyişən  xərclər  götürülür  və 

hər bir növbəti pilləyə düşən daimi xərclər əlavə olunur. 

stehsala  çəkilən  predel  standart  xərclərin  ödənilməsinin  uçotu  variantında 

istehsalın həcmi ilə xərclər arasında sərt xətti asılılıq mövcuddur. Bu halda daimi 

və  proporsional  dəyişən  xərclər  baş  verdiyi  yerlər  üzrə  ayrılıqda  uçotda  əks 

etdirilir.  Kənarlaşmaların  hesablanılması  normativ  uçotun  metodikaı  və  yaxud 

elastik  smetanın  köməyilə  həyata  keçirilir.  Normativ  xərcləri  aşkara  çıxarılan 

kənarlaşmalar əlavə olunmaqla həqiqi məsrəflər müəyənləşdirilir. 

stehsal xərclərinin uçotunun sadalanan müasir variantlarından başqa bir çox 

qarışıq  variantlarından  da  istifadə  olunur.  Bu  sistemlərdə  başlıca  qiymətverici 

göstərici  kimi  brutto-nəticə  çıxış  edir.  Bu  göstəricini  hesablamaq  üçün  satışdan 

əldə  olunan  gəlirlərin  məbləğindən  dəyişən  xərclər  çıxılır.  Sadalanan  sistemlərdə 

daimi xərclər necə bir vahid kimi çıxış edir və bu da uçotu sadələşdirir. Yuxarıda 

araşdırılan  bazar  sistemləri  müəyyən  üstünlüklərə  və  çatışmamazlıqlara  malikdir. 

Meydana  çıxan  çatışmayan  cəhətlər  çox  güman  ki,  uçot  və  hesabatın  inkişafının 

müxtəlif mərhələlərində aradan qaldırılacaq. 

---

 

32

FƏS L II.  STEHSAL XƏRCLƏR N N UÇOTUNUN “D REKT-KOST NQ” 

S STEM N N NƏZƏR  ƏSASLARI VƏ ONUN TƏTB Q   MKANLARI 

 

2.1. Xərclərin uçotunun “Direkt-kostinq” sisteminin mahiyyəti 

 

Bir o qədər də sadə olmayan bazar prosesləri məhsul istehsalının və satışının 

həcminin  tərəddüd  etməsinə,  daimi  məsrəflərin  ümumi  məsrəflərin  tərkibində 

xüsusi çəkisinin artmasına, son nəticədə isə mənfəətin kütləsinə təsir göstərir. Belə 

meyllər  gücləndikcə,  mal  istehsalçılarının  məhsul  istehalına  və  satışına  çəkilən 

xərclər  haqda  informasiyalara  tələbatı  da  çoxdur.  Tam  olmayan  istehsal  maya 

dəyəri  və  marjinal gəlirlər  haqda  məlumtaları  idarəetmə  uçotuun  “direkt-kostinq” 

sistemi  verir.  Bu  sistem  haqqında  əvvəlki  bölmələrdə  ətraflı  araşdırmalar 

aparılmışdır. 

Daim  inkişaf  edən  bazar  şəraitində  müdriyyətin  və  menecerlərin  əllərinin 

altında  məhsulların  maya  dəyəri,  rəhbər  işçilərin  əmək  haqqı,  ofisin  saxlanılması 

və bu qəbildən ola digər idarəetmə xərcləri haqda operativ məlumtalar olmalıdır. 

Bunv  görə  də,  hazırda  Qərb  ölkələrndə  maya  dəyərinin  və  mənfəətin  idarə 

olunmasının  nəzəriyyəsində  və  praktikasında  kalkulyasiyanın  dəqiqliyinin  aşağı-

dakı prinsipi tətbiq edilir: bilavasitə həmin məhsul istehsalı, yerinə yteirlən işlər və 

göstərilən xidməttlərlə əlaqədar məsrəfləri əks etdirən kalkuyasiya. 

Belə bir hal mühümdür ki, “direkt-kostinq” sistemini tətbiq etməklə, istehsalın 

həcmi,  məsrəflərvə  gilərlər  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqələri  operativ  qaydada 

araşdırmaq mümkündür. Həmin qarşılıqlı əlaqəni qrafik, həm də analitik qaydada 

öyrənmək olar. 

 Qeyd  olunan  analitik  hesablamaları  təmin  etmək  üçün  məmulatlar  üzrə 

marjinal  gəlirləri  ayrıca  hesablamaqla  dəyişən  və  daimi  xərclərin  ayrılıqda 

aparmaq  zəruridir.  “Direkt-kostinq”  sistemi  müəssisə  rəhbərinin  müəssisə  üzrə 

bütövlükdə və məlumatlar üzrə marjinal gəlirlərin (ödəmə məbləği) dəyişilməsinə 

diqqətini cəmləşdirir. Belə hallarda müəssisənin rəhbərliyi daha yüksək rentabelli 

məhsulların istehsalının artırılmasında maraqlı olurlar. 

---

 

33

Maya  dəyəri  maddələrini  ixtisar  olunması  hesabına  onun  normalaşdırılması, 

uçotu və nəzarət sistemi kifayət qədər sadələşir. 

Ödənmə  məbləğlərinin  uçotu  sisteminin  başlıca  üstünlüyü  ondadır  ki,  bu 

sistem vasitəsilə alınan informasiya əsasında operativ idarəetmə qərarları çıxarmaq 

mümkündür.  lk növbədə bu səmərəli qiymət siyasəti aparmaq imkanlarına aiddir. 

Tam  həqiqi  maya  dəyərinin  kalkulyasiyasına  əsaslanan  qiymətin  yaranmasının 

ənənənəvi klassik metodları ikinci plana keçir. 

Hazırda Qərb ölkələrində qiymətin yaranmasına yanaşmalar daha məşhurdur. 

Bu zaman hər şeydən əvvəl təklifə daim tələbata Aid edilən amillər nəzərə alınır. 

Qiymətlərdə  tarazlaşma  müəyyənləşdiriləndən  sonra  müəssisə  özünün  bütün 

məsrəflərini təhlil etməli və onların minimallaşdırılmasına cəhd göstərməlidir. 

Bilavasitə  məhsul  istehsalı  ilə  əlaqədar  məsrəflərin  kəmiyyəti  haqda 

informasiyalarla yanaşı, müəssisənin menecerləri bazar amillərinin təsirindən asılı 

olaraq qiymətlərin aşağı salınmasının predel imkanları haqda məlumatlara da malik 

olmalıdırlar. Buna görə də, qərb idarəetmə uçotunda uzunmüddətli və qısamüddətli 

aşağı predel qiymətlər aşlayışı mövcuddur. Uzunmüddətli qiymətlərin aşağı predeli 

göstərir  ki,  məhsul  istehsalı  və  təchizatla  əlaqədar  məsrəfləri  minimum  necə 

ödəmək mümkündür. Bugöstərici isə məmulatların tam maya dəyərinə bərabərdir. 

Qısamüddətli  qiymətlərin  aşağı predeli  yalnız  müstəqim  (dəyişən)  məsrəfləri 

ödəməyə  istinad  edir.  Bu  göstərici  maya  dəyərini  yalnız  müstəqim  (dəyişən  və 

yaxud istehsal) məsrəfləri hissəsinə bərabərdir. 

Bazar  şəraitində  işləyən  müəssisələr  üçün  istehsal  gücündən  tam  istifadə 

edilməməsi  ilə  əlaqədar  vəziyyət  xarakterikdir.  Bu  zaman  istehsal  gücündən  tam 

istifadə edilməməsi ilə əlaqədar boş-boşuqa məsrəflər meydana gəlir. Belə hallarda 

idarəetmə  uçotu  sisteminin  yalnız  “direkt-kostinq”  yarımsistemində  əldə  olunan 

informasiyalar düzgün qərarlar çıxarmağa imkan verə bilər. 

Məhdud  maya  dəyəri  və  məmulatlar  üzrə  ödənmə  məbləğləri  (marjinal 

gəlirlər) haqqında uçot məmulatları vasitəsilə aşağıdakı idarəetmə vəzifələrin həll 

etmək  olar:  buraxılan  məhsulların  çeşidinin  optimallaşdırılması;  adi  qiymətdən 

aşağı  olma  ərtilə  əavə  sifarişlərin  qəbulunun  məqsədə  uyğunluğu;  partiyaların  və 

---