Microsoft Word monoqrafiya docx

83 
 
 
qaçırlar. Bu xəbər tezliklə Misirə yayılır. Bu psixoloji təsir Misirin daha tez məğlub 
olmasıyla nəticələnir. 
Nizami Gəncəvi böyük məharətlə göstərir ki, bəzən qılıncın gücündən elmin gücü 
daha böyükdür. Bu üsulla İskəndər tutduğu ölkələrin çoxunu müharibəsiz təslim edirdi. 
Nizaminin İskəndəri Bərdəyə gətirməsi  şairin öz təxəyyülü idi. İskəndər bu yerlərə 
heç vaxt gəlməmişdi. Onun Nüşabə ilə qarşılaşması  səhnəsi çox maraqlıdır. Arranda 
qonağı duz-çörəklə qarşılayırlar. Nüşabə isə bir boşqabda xörək  əvəzinə  İskəndərin 
qarşısına qızıl və gövhər qoyur. Buna məəttəl qalan İskəndər Nüşabə xanımdan soruşur 
ki, bu nədir? Cavabında eşidir ki, sən bura xörək yemək üçün deyil, var-dövlət üçün 
gəlmisən, buyurub apara bilərsən. Nüşabənin bu müdrik cavabı  İskəndəri Bərdədən 
əliboş getməyə vadar edir. Nizami ağlın hər şeydən üstün olduğunu bir daha göstərməyə 
çalışır. 
Lakin  İrana hücum edən  İskəndər bir çox sahəni tutur. O, Gilandan Reyə  və 
Xorasana hərbi yürüş edir. oradan Hindistana hərbi səfər etdiyini görən Hind şahı 
müharibənin qarşısını almaq üçün öz qızını, bir həkim və bir filosofu İskəndərə hədiyyə 
edir. Bunu görən Çin xaqanı ölkəsinə hücum olmasın deyə, Bərdə hökmdarının 
siyasətindən istifadə edir və düşünür ki, müharibəyə qalsa İskəndər güclüdür, məğlub 
olacaq. Böyük ikramiyyə  təşkil edib, İskəndərə  hədiyyələr verməklə sülhə nail olur. 
Üstəlik xoşüzlü və incəsəsli bir kənizi ona verir. Bütün bunların fonunda ruslar Bərdəyə 
hücum edir, oranı dağıdıb İskəndərin dərin rəğbətini qazanmış  Nüşabəni əsir götürürlər. 
İskəndər bu hadisədən kədərlənir və Nüşabəni ruslardan xilas etmək üçün Arrana, 
Bərdəyə gəlir. 
Nizami bu qıpçaq torpağına ona görə belə bağlı idi ki, öz Afaqı bu yerlərdən idi. 
İskəndər demək olar ki, bütün Şərqi tutmuşdur. Budəfəki, Qıpçağa gəlişində 
qadınların kişilərlə  bərabər düşmənə qarşı vuruşduğunu, açıq üzlə örtüksüz gördükdə 
heyrətə  gəlir və onların üzlərini örtməsini kişilərdən xahış edir. lakin cavab alır ki, 
qadınların həqiqi gözəlliyi örtük altında itir. Bu fikir İskəndərin xoşuna gəlir və o 
razılaşır.  İskəndər rus qoşunları ilə altı gün öz ordusuyla vuruşur. Yeddinci gün 

---

84 
 
 
müharibə  İskəndərin qələbəsi ilə bitir. O, Nüşabəni rus əsirliyindən azad edir. Nizami 
rusların iç üzünü açan ilk şairdir. Görünür Gəncəli  şair öz mütaliəsi sayəsində dünya 
xalqlarının əksəriyyətini yaxşı tanıyırmış. 
Bu müharibədən sonra qoca bir kişi  İskəndərə  nəql edir ki, bundan sonra sənə 
dirilik suyu tapmaq lazımdır ki, sən əbədi yaşayasan və o su bu yaxınlardadır, mən onun 
yerini sənə göstərərəm.  İskəndər Xızır adlı  sərkərdəsini ora göndərir. Xızır suyu tapıb 
ondan içir,  lakin İskəndər yetişənə  qədər su birdən yox olur. Xızır,  İskəndərdən aralı 
gəzməyə başlayır. Söz var ki, Xızırla birlikdə İlyas da o dirilik suyundan içib ki, o da 
əbədi yaşayıb. Ancaq İskəndər 40 gün suyun axtarışında olsa da, nəticə əldə edə bilmir. 
Öz qoşununun yanına qayıdır və naçar belə  qərara gəlir ki, hər kəsin ölümü gəldikdə 
ölməlidir. Oradan İskəndər rus torpağına yaxınlaşır. Burada şair əsərin birinci hissəsini 
sona çatdırır ki, bu «Şərəfnamə» idi. 
«İqbalnamə»  şairin özünün qocalıq vaxtına təsadüf edir. Bu əsərin meydana 
gəlməsi Nizaminin Rum tarix və  ədəbiyyatından xəbərdar olması ilə  əlaqədardır. 
Nizaminin yunan dilini bilməsi də öz güclü təsirini göstərir.  Əsər boyu yunan 
filosoflarının «ağıl» və «ağılnamə»lərini göstərən gəncəli  şair deyilənləri sübut edir. 
burada  şairin açdığı söhbətlər tarixə tam dəqiqliyi ilə söykənmir, rəvayətlər  əsasında 
qurulmuşdur. İskəndərin sevib hörmət etdiyi filosoflar arasında Sokrat xüsusi seçilirdi. 
İskəndərin ona böyük hüsnü-rəğbəti var idi. Onu da qeyd edək ki, Nizami yunan, rum, 
hind, misir və iran mədəniyyətlərindən bəhrələnmişdir. İskəndər peyğəmbərlik rütbəsinə 
çatmasında başına topladığı alimlərin və aldığı elmin nəticəsində  gəlib yetişmişdi. 
Nizaminin 30 illik dastan yazma tarixi bununla sona çatır. 
Müasir İran tədqiqatçılarından  Ə.Zərrinkub daha böyük nüfuza malik bir alimdir. 
O, Əfqanistan, Pakistan, Hindistan, Avropa və Oksford univesitetində çalışmış, Tehran 
Universitetinin sayılıb-seçilən professorlarındandır. Nizami haqqında yazıları da öz 
müfəssəlliyi ilə diqqəti çəkir. Lakin onun dediklərində ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. 
O, Gəncə barədə geniş və dolğun məlumat verir. Nizami əsərlərinin təhlilinə dəqiq 
yanaşır. Lakin farslığa xas olan xüsusiyyət onu açıqca göstərir. Nizaminin farsca 

---

85 
 
 
yazması, onun farslığa dəlaləti, yaxud İraqdan köçüb gələn valideynlərinin fars 
qəbilələrindən olması fikirləriylə  qəti razılaşmaq olmaz. Əvvəla ona görə ki, İraqda 
xeyli miqdarda türk qəbilələri yaşamış və indi də Türkmənlər əhalinin əsas hissələrindən 
birini təşkil edir. Ikincisi əlimizdə  dəqiq məlumat yoxdur ki, Nizaminin ata babası  nə 
zaman köçmüşdür? Ancaq məlum olan odur ki, Nizami Gəncə torpağında, Azərbaycanın 
intibah dövründə anadan olmuş, burada yaşamış, yaratmış  və burada da rəhmətə 
getmişdir. Məzarı da bu ulu torpaqdadır. 
 
Mənsur Sərvət  
Nizami əsərlərində hikmət xəzinəsi  
Mənim üçün bu mövzuya girişib baş vurmaq çox maraqlı idi. Çünki, insanı daima 
eşq, əxlaq, nəsihət, hikmət və ağıl gözəlliyə aparmışdır. Hətta, əgər insan bunların hər 
hansı birinə  əməl etməsə belə, yenə onları  eşitməkdən ləzzət almalıdır. Mən bunları 
həkim  şair Nizaminin dilindən eşidəndən sonra belə fikrə  gəldim ki, bundan böyük 
mükafat ola bilməz. Buna görə də mən iki fikrə gəldim:  
Əvvələn özümdən soruşdum ki, nə üçün Nizamiyə «həkim» demişlər?  
Əsərlərini oxuduqda anladım ki, bütün dastan yazan şairlərdən o, yeni eşq, fəlsəfi 
fikir, ağılın gücü və hikmətinə görə bu ləqəbi almışdır.  
İkincisi odur ki, Nizami fars ədəbi dilində o qədər gözəl yazmışdır ki, onu dərk 
etməmək mümkün deyil. Çünki, onun çox asan şivəsi və rəvan, anlaşıqlı, cazibədar dili 
vardır. Bu da onu böyük və qüdrətli şairlər Sədi, Hafiz, Mövlana, Firdovsi, Xəyyam və 
başqalarından fərqləndirmişdir. Maraqlı burasıdır ki, indiyə qədər Nizami yazdıqlarının 
heç birinə düzəliş verib dəyişmək mümkün olmamışdır. Nizami dünyanın qədim xalqları 
fars və yunanlardan söhbət açaraq onların həyat tərzi ilə oxucularını tanış etmişdir. 
Şairin xəmsəsindəki beş  əsər vasitəsi ilə oxucu xeyli məlumat toplayır. Diqqəti çəkən 
odur ki, heç bir şair indiyə  qədər ona tənqidlə yanaşa bilmir, ona irad tuta bilmir. Bu 
günə kimi bütün yazıçı,  ədəbiyyatçı  və  şərqşünaslar Nizamidən ağızdolusu danışmış, 
ondan bəhrələnmiş və ona minnətdarlıq hissi ilə yanaşmışdır.  

---