Microsoft Word semil sadiq-?d?biyyatla bütövl?smis s?xsiyy?tl?r
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
87 gün müdrik sözünə daha çox ehtiyac duyulur. Sonra da düşünürsən ki, bəlkə, cəmiyyətin pozulmasına peyğəmbər kimi tanıdığımız Adəm və onun həyat yoldaşı Həvva səbəb olub? Kini də, xəyanəti də, qar- daş qanı tökməyi, oğurluğu, etdiklərini ört-basdır et- məyi də biz insanın əcdadı sayılan Adəm və onun ailəsindən öyrəndik. Bəlkə də, bu əfsanə insanın ma- yasında nələrin olduğunu, nə ilə yoğrulduğunu gös- tərmək üçün yaradılıb və “sən daxilən bu cürsən” – deyə yaradanın bizə mesajıdır?! Əsərin ən maraqlı tərəfi isə insanın eşşəklə müqa- yisəsidir. Niyə it yox, at yox, meymun yox, məhz “Ki- tab yüklü eşşək”? Çünki Şərq-Türk mədəniyyətində bütün insanlar ən qaba, mədəniyyətsiz, avam, dünya- dan bixəbər, tənbəl, özündənrazı adamları eşşəyə bənzədirlər. Hətta bu işgüzar və insanın bütün əzab- larına daima boyun əyən heyvanın adını çəkəndə qar- şı tərəfdən üzr də istəyirik. Bəlkə də, bu üzrü kimisə eşşəyə bənzətdiyimiz üçün eşşəkdən istəməliyik? Eş- şək yeganə varlıqlardandır ki, insanla dostluğunun tarixi bilinmir. Həmişə, hər yerdə insana gərəkli olan bu heyvan, sadəliyinə və təvazösünə görə daima tən- qidə və təhqirə düçar olur. Ədib eşşəyi bu səbəbdən seçmiş olmasın? Digər tərəfdən əsərin adındakı ironiya çox maraq- lıdır. Bəlkə də, bu adı seçməkdə müəllif elmlə, dünya- görüşlə, şüurla əhatə olunmuş insanı leksikonumuz- da özünə xüsusi bir məna daşıyan eşşəklə müqayisə edir. Nə qədər məlumatlı və ağıl sahibi olsa da, insa- nın şüursuz, savadsız, gördüklərini dərk etməyən, yaxşılıqla pisliyi dəyərləndirməyi bacarmayan bir eş- 88 şəkdən fərqi yoxdur demək istəyir. Günümüzdə də adam olmağı bacarmayan, dəblə ayaqlaşmaq üçün ki- tab oxuyan, oxuduqlarına görə özünə ən yüksək də- yəri verib ən ali bir insan kimi təqdim edən, əldə etdi- yi bilik və bacarıqları təbiətin məhvinə yönləndirən, vəhşi təbiətin ən vəhşi varlığına çevrilən, şəhvət və şöhrətin əsiri olan yüzlərlə insan görə bilərik. Boğa- zında qalstuk, gözündə ziyalılığın simvolu kimi dərk etdiyi eynək, əynində kostyum olan kor əbləhlər ki- tabla yüklənmiş eşşəyi xatırladır. Xisləti isə demona xidmət etməkdir. Düzdür, bu əsərə qədər istər bizim, istər şərq, is- tərsə də dünya ədəbiyyatında alleqorik yolla insanları tərbiyə etmək arzusunda olan böyük müdriklər ol- muşdur. Lakin Əbdürrəhim bəy Talıbovun “Kitab yüklü eşşək” romanı əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq mövzuya yanaşma, heyvanın müşahidəsi ilə insanla- rın tənqidi, məktub vasitəsi ilə əvvəlki sahibinə müra- ciəti, sondakı sual-cavabı insanı daha çox düşünməyə vadar edir. Bu baxımdan, böyük şəxsiyyət Əbdürrəhim bəy Talıbov cəmiyyətin eybəcərliklərini, insanın ən vəhşi “heyvan” olduğunu bu kiçik romanında böyük usta- lıqla əks etdirib. Bu qədər ali ideyaları özündə cəmləşdirən Əbdür- rəhim bəy Talıbovun “Kitab yüklü eşşək” əsərini So- vet dövrünün tədqiqatçıları Azərbaycan ədəbiyyatın- da yazılan ilk romanlardan biri kimi dəyərləndirirdi- lər. Lakin müstəqillik qazanandan sonra tədqiqat im- kanlarının genişlənməsi nəticəsində dünya ədəbiyya- tı, ədəbiyyatşünaslığı haqqında geniş bilgilər əldə 89 edildi. Bu bilgilərə yiyələnəndən sonra bəzi əsərlərin tədqiqatı ilə bağlı fərqli məqamlar ortaya çıxdı. Bun- lardan biri də Əbdürrəhim bəy Talıbovun “Kitab yük- lü eşşək” əsəridir. Tədqiqatçı Tahirə Həsənzadənin araşdırmalarında təqdim etdiyi dəlillər maraqlıdır: “Kitab yüklü eşşək” əsərinin əsli fransız yazıçısı Pol de Koka məxsusdur. Cənubi Azərbaycanda və İranda bu əsəri farscaya tərcümə və təbdil edən isə Marağalı Məhəmmədhəsən Xan Etimadüssəltənədir. Böyük alim Xeyrulla Məmmədov bu barədə özü- nün məşhur “Cənablar, börklərinizi qaldırın, əlahəz- rət fakt gəlir” məqaləsini çap etdirmiş və qeyd etmiş- dir: “Əbdürrəhim Talıbov kimi böyük alim və ədibin “Kitab yüklü eşşək” əsəri ilə məşhurlaşmağa ehtiyacı yox idi”. Paris cəmiyyətinin qüsurlarını gərəkdiyində açıq lövhələrlə təsvir edən, istər Fransa geniş dairələrinin, istərsə də Avropa ictimaiyyətinin sevimlisi olan Pol de Kok Məhəmmədhəsən xanın diqqətindən yayın- mamışdı. Tədqiqatçılardan P.Ariyanpur, Məhəmməd Şahid Nurayi, Mirhaşim Mühəddis, xan Məlik Sasani də “Müstəqil vəhş, ya əlhimar yəhmilül-əşfəran” əsərini Məhəmmədhəsən xanın əsərləri siyahısında vermiş- lər. Tahirə Həsənzadəyə görə, İranın görkəmli alimi Səid Nəfisi bu əsəri Məhəmmədhəsən xanın fransız dilindən tərcümə və ya təbdil etdiyini, əsərin qəhrə- manlarına iranlı adlar qoyduğunu bildirir. İran alim- ləri F.Adəmiyyət, Y.Ariyanpur, M.Bamdad Ə.Talıbov haqqında tədqiqatlarında “Əlhimar…” – “Kitab yük- 90 lü eşşək” əsərini Ə.Talıbovun əsərləri siyahısına daxil etməmişlər.” 4 Salidə Şərəfovaya görə isə bəzi tədqiqatçılar bu- nun adını Apulleyin “Qızıl eşşək” əsəri, bəziləri isə Kontes de Sequr adlı bir fransız yazıçısının əsəri kimi də qələmə verirlər. Fikrimizcə, “Kitab yüklü eşşək” əsərinin bir fran- sız yazıçısına aid olduğu iddiasını qəbul etmək müm- kün deyil. Çünki əsərin ön sözündə yazılan qeydlərdə də müəllifin özü bu mövzuya ondan öncə çox mütə- fəkkirlərin toxunduğunu deyir: “Mən bu hekayətin ilk təşəbbüskarı və mündəricəsinin müəllifi deyiləm”. Bu onu göstərir ki, əsərin müəllifi mövzu haqqında geniş bilgiyə sahibdir, elə buna görə də istər Avropa, istərsə də dünya ədəbiyyatında yazılmış təmsil və al- leqorik əsərlərə işarə edir. Bu da yazıçının təvazökar- lığından xəbər verir. Əgər, doğrudan da, məhz bu əsər xarici bir əsərdən tərcümə edilsə idi, müəllif bu- nu yazmaqdan zərrə qədər də çəkinməzdi. Ən yaxşı halda buna təbdil demək olar ki, bu da təbdilin sər- hədlərini aşaraq müəllif qələmi ilə ən gözəl şəkildə aşılanmışdır. Təbdil, iqtibas ədəbiyyatımızda XIX əsrdən geniş istifadə edilən janrlardandır. Bu terminin meydana çıxmasına qədər Nizaminin “Leyli və Məcnun”undan bəhrələnərək onlarla əsər yazılmışdır. Əgər bu əsərin hansısa Avropa mənşəli bir yazıçının əsərindən təbdil edildiyini, iqtibas edildiyini desək belə, bunun plagiat 4 A.Y.Abuşova. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti – problemlər, müqayisələr. Bakı Universitetinin xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası № 3, 2012. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|