Nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 3,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
nişləndirməklə gələcəkdə Türkiyəyə qarşı müharibədə ittifaq yaratmaq niyyətində idi. Tarixi mənbələr sübut edir ki, I Şah İsmayılın yürütdüyü məq- sədyönlü siyasət nəticəsində Səfəvilər dövlətinin beynəlxalq miqyasda nüfuzu artmaqla yanaşı, ölkə hüdudlarında yadelli qəsbkarlığına qarşı aparılan silsilə tədbirlər məmləkətin maddi-rifahına xidmət edərək asayişin bərqərar olunmasında həlledici amilə çevrilməkdə idi. XVI- XVII əsrlərdə ölkələrarası idxal-ixrac əməliyyatının inkişaf tempi öl- kədə sənətkarlıq və ticarətin tərəqqisini, həmkar sənətkar birliklərinin sürətli artımını, tədavüldə qızıl və gümüş sikkələrin işlənməsini, şəhər ilə kənd arasında alqı-satqı münasibətlərini şərtləndirməklə yanaşı, iq- tisadi yüksəlişə xidmət edən bədii-tətbiqi sənət növlərini yenidən can- landırmaqla sosial rifahın özülünü təşkil edirdi. XVI-XVII əsrlərdə türk dilindən diplomatik yazışma üslubunda istifadə, dövlət və saray səviyyəsində yüzlərlə sənəd nümunələrinin qələmə alınması ədəbi dilin zənginləşməsinə, xalqın nümunəvi ün- siyyətinə xidmət edən nitq formasının meydana gəlməsinə, dilin ifadə imkanlarının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Təzkirəçilik ənənələrinin təşəkkül tapdığı XVI-XVII əsrlər xal- qın bədii təfəkkür, milli özünüdərk, mədəni irsin qorunması, ədəbi ya- radıcılıq, mental dəyərlər prizması baxımından dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə hamilik prinsipini rəhbər tutmaqla mühafizəkar mövqeyi ilə diqqəti cəlb edir. Şairlərin tərcümeyi-hal və əsərlərindən parçaları özündə ehtiva edən bu məcmuələr çoxjanrlı mədəniyyət nümunələri- nin, folklor ənənələrinin, bədii düşüncə tərzinin, milli əqidənin sonrakı nəsillərə çatdırılmasında mənəvi körpü rolunu oynamaqla ədəbiyyat tarixinin qaranlıq məqamlarını işıqlandırmış olur. I Şah İsmayılın oğlu Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami”, I Şah İsmayılın nəvəsi İbrahim Mir- zənin “Fərhəngi İbrahimi”, I Şah Təhmasibin “Təzkireyi Şah Təh- masib” kimi tarixi yazıları dövrün elm-irfan adamlarının təsəvvüfi, fəlsəfi, dini baxışlarını, ədəbi yaradıcılıq üslublarını, bədii düşüncə tərzini, özünəməxsus dünyagörüşünü qoruyub saxlayan əlyazma xəzi- nəsi dəyərindədir. Əski türk şaman inam sistemini ideoloji cəhətdən özündə ehtiva edən mənaqiblərin IX əsrdən başlayan təşəkkülü həqiqətin sufi idrak üsulu olan təriqətlərin sürətlə yayıldığı XVI-XVII əsrlərdə fövqəladə güc və kəramət sahiblərinə sirayət etməklə övliyaların həyat heka- yələrinin qaranlıq məqamlarına işıq çiləyir. Təsəvvüfün qanun və metodlarını müəyyən edən mütəsəvviflər, bəzi fərqliliklər olmaqla yanaşı, ümumilikdə öz adları ilə zikr edilən təriqətləri qurdular (1, 17). Dini əxlaq normalarının təhkiyəvi təsvirini, təsəvvüfi-irfani, sufi ideal- ların təbliğini, vahid təriqət daxilində cəmləşən mütəsəvvüf övliya- ların mənəvi-estetik dəyərlərini tədqiqat obyektinə çevirən mənaqiblər təriqətdəki ədəb-ərkanı, dərvişin seyri-süluk məqamını, dini ayinlər zamanı icra olunan toplu zikr və virdi öyüd qismində təqdim etməklə, şaman əfsanələri ilə mənəvi, ruhi bağlılıq təsiri yaradır. Ən sadə təri- qətlərdən ən mürəkkəb təriqətlərə qədər əsas qayə ilahi kəlimətullahı insanların anlayacağı bir dillə, hərəkətlə təbliğ etmək olmuşdur (2, 129). Təriqət ulularının xariqüladə bacarıq və qabiliyyətlərini ehtiva edən mənaqiblər təriqətin təbliğini həyata keçirməklə dərviş axınını sürətləndirir, mütləq kamilliyə qovuşmaq yolunda daxili nəfsin öldü- rülməsi, ilahi ruhun təcəllisi, psixofizioloji konteksdə riyazət anlamı- nın nəzəri-praktik şərhini nümayiş etdirir. Təriqətlər özünəməxsus ədəb-ərkanı, yolu, zikr şəkli, sosial funksiyaları və dissiplini olan təş- kilatlardır (2, 129). Təsəvvüfün daha təsirli olmasını, xalq arasında da- ha sürətli bir şəkildə yayılmasını təmin edən təriqətlər varlıqlarını bü- tün islam dünyasında günümüzə qədər davam etdirdilər (1, 17). Məna- qiblərdə ideal obraz kimi təmsil olunan fövqəltəbii istedad sahibləri olan təriqət pirləri Haqq carçısı kimi çıxış etməklə təriqət əhlini daxili vəcdə və ehtizaza ilhamlandırmaqla qəflət pərdəsini aradan qaldırmış, ruhi mənin hissi dərkinə meyil etmişlər. Mənaqiblərin süjet xəttini təşkil edən kəramət motivi həyatı əfsanələşmiş gerçək tarixi şəxsiyyət və vəlilərin möcüzəvi missiyasının təsdiqini şərtləndirməklə islam mədəniyyəti ünsürlərindən çox, şaman kultu üçün səciyyəvi ezoterik düşüncə tərzini canlandırır. Filosoflar (İbn Sina) hesab edirdilər ki, övliyalar özlərinin asketik həyat tərzi, möminlik, Allah qorxusu və başqa xeyir əməlləri sayəsində kəramət göstərmək bacarığına malik olur (3, 299). Mənaqiblərdə cərəyan edən əhvalatların hərəkətverici qüvvəsi olan dövrün əhli-həqq sahibləri real tarixi şəxsiyyət qismində qaynaq- larda təsvir edilməklə konkret məkan və zaman çərçivəsində mövcud olmuş ədəbi-ictimai mühitə, tarixi faktlara biganəlik nümayiş etdirmə- miş, geosiyasi məkanda milli mübarizlik rəmzi kimi azadlıq ardıcılları olmuşlar. Mənqəbələrdə sadəcə övliyaların göstərdikləri kəramətlər yer almır, o dövrün tarixi, siyasi, sosial həyatı barədə də müfəssəl mə- lumat verilir (4, 17). Mənqəbələrdə zaman su kimi axır və ya bir yerdə zaman axır, digər yerdə isə o durmuş vəziyyətdədir və ya bir yerdə sürətlə keçir, digərində öz qaydasında gedir (4, 13). Mənaqiblərin dil- üslub keyfiyyətlərinin struktur-semantik təhlili dil faktlarının yığcam- lığı, axıcılığı ilə yanaşı, folklor ənənələrinə sadiq lirizmi, uydurma Yüklə 3,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|