O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti
Hayot sug„urtasiga xos risklar va ularning sug„urta
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.3. Hayot sug„urtasiga xos risklar va ularning sug„urta shartnomalariga kiritilishi . Sug‗urtaning asosiy tamoyili – riskni uzatish mexanizmi sifatida faoliyat ko‗rsatshdan iborat. Riskni uzatish bilan bir qancha imkoniyatlar yuzaga keladi. 1. Himoya. Himoya tushunchasining ko‗pgina xususiyatlari risk tushunchasi haqidagi qismda ochib berilgan edi. Riskni uzatish insoning kasallanishi yoki travma olishi holatlarini bartaraf eta olmaydi, ya‘ni bu bilan insonni uning hayoti bilan bog‗liq xavflardan himoya qilishning iloji yo‗q. Haqiqatda nimani himoya qilish mumkin – bu shaxsning mulki (yoki korporativ tashkilotning). Emotsional yoki jismoniy ta‘sirlanish yoki kasallanish insonnig bilimi, uquvi va imkoniyatlari yetarlli bo‗lgan holatda oldini oluvchi tadbirlarni qo‗llash orqali ma‘lum darajada kamaytirilishi mumkin, ammo baribir infeksiyalar va sog‗liqning kuchsizlanishi unga kuchli ta‘sir ko‗rsatadi. Inson yoki biznesmenlar guruhi sug‗urta polisini sotib olish orqali o‗z mulkini (daromadi va egaligidagi mulklarni) insonlar ta‘siridan (o‗g‗irlik yoki ataylabdan zarar etkazish), baxtsiz hodisadan (yong‗in yoki o‗tayotgan transport bilan zarar etkazish), to‗fon yoki suv bosishi, kasallanish yoki mehnat qobiliyatini yo‗qotishdan himoyalashi mumkin. Shunday qilib insonning moddiy imkoniyatlari uning sog‗ligi yoki aqli pasaygan holatda ham himoya qilinishi mumkin. 55 Risk, biz yuqorida ko‗rganimizdek, birinchi o‗rinda baxtsiz hodisalarni baholashga taalluqli bo‗lib, ular yuz berishi ham, yuz bermasligi ham mumkin. Riskni baholash insoning aqli, tanasi va mulki yoki kompaniyaning mulki bilan bog‗liq ko‗p sondagi holatlarda qo‗llaniladi. Bitta sug‗urta paketining sug‗urta polisida bir nechta risklar ko‗zda tutilgan bo‗lishi mumkin. Ammo, ularning barchasi oxir oqibatda baxtsiz hodisalar bo‗lib, ularning yuz berishi natijasida natijasida insonig mulki, tanasi va sog‗ligiga zarar yetishi mumkin. Sug‗urta orqali sog‗lig‗ini tiklash zarurati yuzaga kelgan insonnig tanasiga, sog‗ligiga yoki mulkiga etgan zararni qoplash maqsadida yoki nogironni unga har toomnlama qulay sharoitda saqlab turish maqsadida uning moddiy holatini himoya qiladi. Mehnatga qobiliyatsizlik yoshiga etgan insonlarning daromadi himoya shakli sifatidagi pensiyalar orqali ta‘minlanadi. Bu esa shaxsiy pensiya va pensiya ta‘minoti bilan bog‗liq loyihalarni sug‗urta ob‘ektlari sirasiga kiritishning to‗g‗ri ekanligini ko‗rsatadi. Bundan tashqari, himoya tushunchasi, risk yuz berishi natijasida sug‗urtalanuvchining zarar ko‗rgan mulkini oldingi holatga qaytarish uchun (yoki ba‘zi holatlarda xuddi shunday ko‗rinishdagi mulk bilan ta‘minlash) zarur bo‗ladigan mablag‗ bilan ta‘minlashni nazarda tutadi. Endi biz ―mulk‖ terminiga aniq tushuncha berishimiz zarur. Mulk – bu mulkdor egalik qilayotgan barcha naarsalardir. Shaxs yoki kompaniyaning mulki sifatida quyidagilar qaralishi mumkin: yer, bino, mebel, bank hisobvaraqlari, kiyim, sanoat aksiyalari, muzlatkichdagi oziq- ovqatlar, o‗zi tomonidan yozilgan asarlarga mualliflik huquqi, avtomobil, ishlanmalarga patentlar va boshqa minglab narsalar. O‗zidagi mavvjud mulklardan foydalanish natijasitda oladigan daromadla qiymati ham sug‗urtalanishi mumkin. Mulk egasi o‗z mulkini ma‘lum bo‗lgan barcha risklardan o‗zi xoxlagan darajagacha sug‗urtalashi mumkin. Sug‗urtalash qiymati sug‗urta mukofoti orqali to‗lanadi. 2. Qiymat. Ko‗pgina munosabatlarda sug‗urta ishida muhim hisoblanuvchi, ammo hozirga qadar yetarlli darajada e‘tibor qaratilmayotgan tushuncha bu qiymat masalasidir. Iqtisodiyot nazariyasiga ko‗ra qiymat tushunchasi narsaning bozorda 56 sotilayotgan bahosiga nisbatan ―ayirboshlash qiymati‖ sifatida tushuniladi. Bunday konsepsiya sug‗urta nuqtai-nazaridan qaraganda umuman yetarlli emas. 3. Zamonaviy qiymat. Odamlarning sug‗urtalanayotgan boyliklari va narsalarining asosiy qismi har doim ham bozorda sotilavermaydi. Ikkinchi tomondan, 1932 yildan boshlab, deyarli barcha mamlakatlarda bozorda sotilayotgan narsalarning narxi oshib kelmoqda. Sug‗urta da‘volarini qondirishning asosiy prinsipi – bu shunday aniqlanishi mumkin bo‗lgan qoplama: sug‗urtalangan riskning harakatga kelishi natijasida mulkka etkazilgan zararni aniq va tshliq kompensatsiya qilish (shu bilan birga insonning aqliy va jismoniy holatiga ta‘sir ko‗rsatilgan holatlar), ko‗p hollarda bu, mulk egasiga ushbu mulkni ta‘mirlash yoki o‗xshashini sotib olish hisobiga mulk holatini oldingi holatga qaytarishimkonini beradi. Yetarllicha qoplamani ta‘minlaydigan mablag‗ miqdori qanday aniqlanadi? Sug‗urtalangan va sug‗urta hodisasiga uchragan mulk bozorda zaraga uchramagan o‗rnini bosuvchi mulkka nisbatan past narxda sotilishi mumkin. Ammo mazkur mulk egasi tomonidan ko‗p yildan beri foydalanib kelinayotgan bo‗lsa va har yili yuz berayotgan inflyasiya hisobiga hozirgi narxi oshib ketgan bo‗lishi va natijada zarar ko‗rgan bo‗lishiga qaramasdan birlamchi qiymatidan yuqori narxda sotilishi mumkin. O‗rnini bosuvchi predmetning bugungi kundagi narxi uning tarixiy narxidan, yoki zarar ko‗rmagan holatdagi narxidan albatta yuqori. Faqat bitta istisno bo‗lishi mumkin, ya‘ni yuqori texnologiyalar asosida yaratilayotgan narsalarning narxi o‗tgan yilgi narxdan past bo‗lishi mumkin. Zararni qoplash uchun sug‗urtalovchi hozirgi zamon narxida to‗lovni amalga oshirishi kerak. Bu shuni anglatadiki, sug‗urtalovchi tomonidan olinayotgan sug‗urta mukofotini yangi sug‗urta shartnomasini tuzayotganda yoki eskisini yangilayotganda albatta qayta ko‗rib chiqishi zarur (bu odatda bir yilda bir marta amalga oshiriladi). Bu tuzilgan shartnomalarda ko‗rsatilgan risklar yuz berishi natijasida ko‗rilgan zararlarni to‗liq qoplash, ma‘muriy xarajatlarni amalga oshirish va ma‘lum darajada foyda olishni ta‘minlaydiga sug‗urta fondini tashkil etish imkonini beradi. 57 Sug‗urtalovchilar uchun sug‗urtalanuvchi mulkining zararini faqat naqd pulda emas, balki o‗rnini bosuvchi shunday mulk bilan qoplash huquqini saqlab qolish zarurati muhim bo‗lib bormoqda. Turib qolgan va hisobdan chiqarilgan avtomobildan yangi avtomobilning qiymati yuqori albatta. Ammo, bir yilda yuzlab avtomobillarning zararini qoplab beruvchi sug‗urtalovchi uchun bu zararlarning hammasi uchun turib qolgan avtomobillar sotib olishga etadigan naqd pul to‗lash u tomonidan qabul qilingan to‗g‗ri qaror bo‗lmaydi. Avtomobil sotuvchi dilerlar turib qolgan avtomobillarni sotishdan foyda ko‗radilar. Sug‗urtalovchi uchun sug‗urtalanuvchiga naqd pul to‗lashdan ko‗ra turib qolgan avtomobillarni tarqatish foydali. Bunday qaror bir vaqtlar odat bo‗lgan remont ustaxonalari va sug‗urtalanuvchilar o‗rtasida ta‘mir uchun haqni baland belgilash to‗g‗risidagi xufyona kelishuvlarga chek qo‗yadi. Sug‗urtalovchi sug‗urtalanuvchi uchun undan olinadigan sug‗urta mukofotini mumkin qadar past darajada saqlab turish uchun harakat qiladi, ammo yuqoridagi holatlar yuz berganda buni amalga oshirishning iloji bo‗lmaydi. Bunga erishish uchun sug‗urtalovchi sug‗urtalanuvchiga uning oshirib ko‗rsatgan zararini emas, haqiqiy zararini to‗lab berishi kerak. Agar sug‗urtachi sug‗urtalanuvchilarning ko‗rgan zararlarini sug‗urta fondidan kam xarajat qilgan holda qoplash maqsadida turib qolgan avtomobillar, uylar mexanizmlar va boshqa narsalarni alohida shartlar asosida sotib olishni kelishib olsa, qiymatni aniqlashning bu shakli iqtisodiyot bo‗yicha darsliklarda keltirilgan narxning shakllanish tizimi munosabatlariga hech qanday aloqasi bo‗lmaydi. Kelajakda sug‗urtalangan mulklarning asaosiy qismini da‘volar bo‗yicha baholashda shunday usul qo‗llaniladi. Shuning uchun qiymatni aniqlashning bunday shakli sug‗urta shartnomalarida bundan keyin yanada ko‗proq uchrayveradi va bu o‗z o‗rnida sug‗urta mukofotlarida ham o‗z aksini topadi. Sug‗urtalanuvchilar ham qiymatni belgilashning bu turini borgan sari ko‗proq tan oladilar va shu asosda o‗zlarining qancha mulkini sug‗urtalash va o‗zlarini sug‗urtalashni o‗ylab ko‗radilar. Ko‗plab ob‘ektlarning bozor qiymati murakkab mexanizmlar asosida aniqlanadi. Biror bir ob‘ekt ma‘lum bir narxda sotilganda shunday kategoriyadagi 58 mulklarning boshqa egalari ham o‗z mulkini shunday qiymatda deb hisoblashadi (masalan bir ko‗chadagi bir xil konstruksiyadagi uylar) Banklar ham o‗z kreditlarini biror uyga nisbatan taklif qilganda shunday ko‗rinishdagi boshqa uy qiymatidan kelib chiqib kredit qiymatini belgilashadi (boshqa mulklarga nisbatan ham shunday). Bank ko‗p hollarda garovga qo‗yilayotgan mazkur mulkni egasidan sug‗urtalashni talab qiladi. Bundan maqsad kredir amal qilishi davomida mulkka biror zarar etganda to‗lanmay qolgan kreditni shu mulk hisobidan qoplashdan iborat. Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|