O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti
Hayot sug„urtasida aktuar hisoblarni amalga oshirish
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.2. Hayot sug„urtasida aktuar hisoblarni amalga oshirish
Yoshga nisbatan yillik vafot etish ehtimolligining o‗zaro bog‗liqligini vafot etish jadvallari orqali tasvirlanadi. Yillik vafot etish ehtimolligi statistik ma‘lumotlar asosida aniqlanadi. Boshqa qo‗shimcha ko‗rsatkichlar, masalan hayotning davomiyligi ko‗rsatkichi ham yuqoridagi ma‘lumotlar asosida hisoblanadi. Vafot etish jadvalini hisoblash uchun zarur ma‘lumotlar: - biror bir davr uchun, masalan kalendar yili uchun insonlarning jinsi va yoshi kesimida vafot etganlar soni; - o‗rganilayotgan davrda, masalan bir yoshgacha, bir yoshdan ikki yoshgacha va hokazo davrlarda jinsiy tarkib bo‗yicha erkak va ayollar soni. Natijada erkak va ayollar uchun yoshga nisbatan vafot etishning empirik o‗zaro bog‗liqligi ko‗rsatkichi qx topiladi. 1a rasmdagi o‗zaro bog‗liqlik o‗zgarmas emas. Vafot etish darajasi katta yoshda kichik yoshdagilarga nisbatan past bo‗lishi mumkin. Bu bir qancha qoidalardan kelib chiqishi mumkin, masalan hayotning birinchi yilida vafot etish darajasi boshqa yillarga nisbatan yuqori bo‗ladi. Vafot etish jadvali yangi tug‗ilgan chaqaloqlarning gipotetik guruhlari uchun tuziladi, bunda bir kunda tug‗ilgan 100 ming chaqaloq olinishi mumkin. Bu vafot etish jadvali quyidagilarni ko‗rsatadi: - vafot etishning yillik ehtimolligi, q x ; - navbatdagi tug‗ilishga qadar yashaganlar soni, I x ; - hayotning har bir yilida vafot etganlar soni, d x ; - ma‘lum yoshgacha etganlarning qolgan hayotining davomiyligi X, e x . 116 Vafot etish jadvallari erkaklar uchun alohida va ayollar uchun alohida tuzilishi yoki birgalikda tuzilishi mumkin, bundan tashqari quyidagilar bo‗yicha ham alohida jadvallar tuzilishi mumkin: - shahar va qishloq aholisi uchun; - alohida hududlar uchun; - aholining turli qatlamlari uchun, masalan AQSHda oq tanliliar uchun alohida, qora tanlilar va ispan tilida so‗zlashuvchilar uchun alohida tuziladi. Vafot etish jadvalini tuzish uchun quyidagi ko‗rsatkichlardan foydalaniladi: - yangi tug‗ilgan chaqaloqlar soni l0 bilan belgilanadi va buning uchun bolalar sonini masalan 100 000 deb olish mumkin; - qx - vafot etishning yillik ehtimolligi ko‗rsatkichi bo‗lib, u statistik ma‘lumotlardan olinadi; - hayotining birinchi yilida vafot etganlar soni d0 =I0 x q0; - bir yoshgacha yashaganlar soni l =I0- d0; - hayotining ikkinchi yilida vafot etganlar soni d0 =I1 x q1; - ikki yoshgacha yashaganlar soni l2 =I1- d1 va hokazo. Hayot sug‗urtasining jamg‗arma turlari bo‗yicha faoliyatni tartibga solish va zamon talablari asosida boshqarish sohani barqarorlashuviga va tez sur‘atlarda rivojlanishiga ta‘sir ko‗rsatuvchi omil bo‗lib, mamlakat iqtisodiyotda muhim o‗rin tutadi. Sug‗urtaning bu turida Sug‗urtalovchining ijtimoiy jihatdan javobgarligi darajasining yuqoriligi bilan hayot sug‗urtasi faoliyati ustidan davlat nazorati o‗rnatilishini talab etadi. Soha faoliyatda davlat nazoratining zarurligi hayot sug‗urtasining mazmun-mohiyatidan ma‘lum. Qoidaga ko‗ra, jamg‗arib boriladigan hayot sug‗urtasi shartnomalari 5-10- 15-20 va undan yuqori bo‗lgan muddatlarga tuziladi. Hayotni sug‗urtalovchi sug‗urta tashkilotlari sug‗urta qildiruvchilardan olingan sug‗urta mukofotlari evaziga sug‗urta xodisasi yuz berganda, bir necha o‗n yillardan keyin o‗z majburiyatlarini bajarishiga qat‘iy ishonch bo‗lishi lozim. Hayot sug‗urtasi shartnomasi tuzilishi bilan sug‗urtalovchi va sug‗urta qildiruvchi o‗rtasida uzoq 117 muddatli munosabatlar o‗rnatiladi. Bunda sug‗urta qildiruvchilarning manfaatlarini himoya qilishda davlat ko‗magi zarur bo‗ladi. Hayot sug‗urtasi faoliyati bo‗yicha davlat nazorati sug‗urtalovchilarni moliyaviy holatini va tuzilgan shartnomalar doirasida olingan majburiyatlarini bajara olishini, ya‘ni to‗lov qobiliyatlilik darajasini muntazam kuzatib borish va tartibga solishda namoyon bo‗ladi. Sug‗urtalovchida olingan majburiyatlari bo‗yicha javobgarlikni bajarish uchun yetarlli mablag‗ning bo‗lmasligi nafaqat shartnoma bo‗yicha sug‗urtalovchiga, balki butun sug‗urtaga bo‗lgan ishonchni yo‗qolishiga olib keladi. Aholining sug‗urta bo‗lgan ishonchi yo‗qolishi natijasida ularning davlat moliya institutlariga bo‗lgan shikoyatini keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun ham davlat sug‗urtalovchilarni moliyaviy barqarorligini nazorat qilish bilan birga sug‗urta qildiruvchilarning manfaatlarini himoya qilish va shu bilan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini rag‗batlantirishi lozimdir. Hayot sug‗urtasi faoliyatini tartibga solish mexanizmlarini shakllantirishning ahamiyatga molik yo‗nalishlari – sug‗urtalovchilarni moliyaviy barqarorligini va to‗lovga qobiliyatlilik darajasini oshirish hisoblanadi. Bularni amalga oshirish yo‗lida mamlakat sug‗urta qonunchiligida quyidagi ko‗rsatmalar berilgan: a) litsenziya olish majburiyligi; b) ustav kapitalning shakllantirilganligi; c) sug‗urta zahiralarini shakllantirish va ularni joylashtirish tartibi; d) qayta sug‗urtaga berish. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 31 maydagi PQ-1544- sonli ―Sug‗urtalovchilarning moliyaviy barqarorligini yanada oshirishga oid chora- tadbirlar to‗g‗risida‖gi qaroriga muvofiq sug‗urta faoliyatini yanada takomillashtirish, sug‗urtalovchilarning kapitallashuvi va moliyaviy barqarorligini oshirish, shuningdek sug‗urta xizmatlaridan foydalanuvchilarning huquqlari himoya qilinishini ta‘minlash maqsadida sug‗urta faoliyati turlariga qarab, sug‗urtalovchilarning ustav kapitali minimal miqdorlarini 2012-2014 yillar mobaynida bosqichma-bosqich, tabaqalashtirilgan tarzda oshirib borish belgilandi. Unga ko‗ra hayotni sug‗urtalash tarmog‗i bo‗yicha ustav kapitalning eng kam 118 miqdorlari 2012 yil 1 iyuldan 1 500,0 ming evro ekvivalentida, 2014 yil 1 iyuldan esa 2 000,0 ming evro ekvivalentida bo‗lishi kerakligi belgilab qo‗yilgan. Sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyatining kafolatlari bo‗lib sug‗urta zahiralari va o‗zlik kapitali hisoblanadi. 2008 yil 15 dekabrdagi sug‗urtalovchilarning sug‗urta zahiralari to‗g‗risidagi nizomga muvofiq hayotni sug‗urtalovchi sug‗urta tashkilotlari hayotni sug‗urta qilishning jamg‗arilib boruvchi turlari bo‗yicha zahira (HJZ) va hayotni sug‗urta qilishning boshqa turlari (jamg‗arilib boruvchi turlaridan tashqari) bo‗yicha zahiralarni (HZ) shakllantirishlari lozim. Bunda mukofotlar zahirasi va zararlar zahirasi kabi texnik zahiralar shakllantiriladi. Mukofotlar zahirasi hayotni sug‗urta qilishning jamg‗arilib boruvchi turlari bo‗yicha zahira va hayotni sug‗urta qilishning boshqa turlari (jamg‗arilib boruvchi turlaridan tashqari) bo‗yicha zahirani qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi. Hayotni sug‗urta qilishning jamg‗arilib boruvchi turlari bo‗yicha zahira sug‗urta shartnomasining amal qilish muddati to‗liq tugagunga qadar yoki sug‗urta hodisasi yuz bergunga qadar bazaviy sug‗urta mukofotining 92 foizidan va uni joylashtirishdan (unga hisoblangan foizlardan) olinadigan investitsiya daromadining 50 foizidan kam bo‗lmagan hajmda har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha hisoblanadi. Bunda HJZning olingan hajmi sug‗urta shartnomasi bilan belgilangan qaytarib sotib olish summasidan (sug‗urta shartnomasini muddatidan oldin bekor qilinganda kafolatlangan) kam bo‗lmasligi lozim. Umumiy holda HJZ har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha hisoblangan HJZlarni qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi. Hayotni sug‗urta qilishning boshqa turlari (jamg‗arilib boruvchi turlaridan tashqari) bo‗yicha zahira har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha «pro rata temporis» yoki «1/24» usuli bilan hisoblanadi. Umumiy holda HZ har bir sug‗urta shartnomasi bo‗yicha hisoblangan HZlarni qo‗shish yo‗li bilan aniqlanadi. Zararlar zahirasi o‗z ichiga xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zahirasini va sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zahirasini oladi. Xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zahirasi sug‗urta to‗lovlarini amalga 119 oshirish, jumladan hisobot davrida yoki unga qadar bo‗lgan davrlarda sodir bo‗lganligi haqida qonun yoki shartnomada belgilangan tartibda sug‗urtalovchiga xabar qilingan sug‗urta hodisalari munosabati bilan yuzaga kelgan sug‗urta qildiruvchining mulkiy manfaatlariga etkazilgan zararni (ziyonni) miqdorini baholash va kamaytirish bilan bog‗liq ekspert, maslahat yoki boshqa xizmatlarga haq to‗lash uchun sug‗urtalovchiga zarur bo‗lgan pul mablag‗lari summasini to‗lash bo‗yicha sug‗urtalovchining hisobot sanasiga bajarilmagan yoki to‗liq bajarilmagan majburiyatlarining baholanishi hisoblanadi. XZZ har bir bartaraf etilmagan da‘vo bo‗yicha aniqlanadi. Agarda zarar to‗g‗risida xabar qilingan bo‗lib, uning miqdori aniqlanmagan bo‗lsa, hisob-kitob uchun sug‗urta pulidan katta bo‗lmagan eng yuqori ehtimoli kutilgan zarar miqdori olinadi. XZZ xabar qilingan zararlarni hisobga olish jurnalida ro‗yxatga olingan hisobot davridagi xabar qilingan zararlar summasining hisobot davridan oldingi davrlarda bartaraf etilmagan zararlar summasiga qo‗shilgan va hisobot davrida to‗langan zararlar summasiga kamaytirilgan, hamda hisobot davrida bartaraf etilmagan da‘volar summasidan uch foizgacha miqdorda zararni bartaraf etish bo‗yicha xarajatlar qo‗shilgan summaga mos keladi. Sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zahirasi sug‗urta to‗lovlarini amalga oshirish, jumladan hisobot davrida yoki unga qadar bo‗lgan davrlarda sodir bo‗lganligi haqida qonun yoki shartnomada belgilangan tartibda sug‗urtalovchiga hisobot davrida yoki unga qadar bo‗lgan davrlarda xabar qilinmagan sug‗urta hodisalari munosabati bilan yuzaga kelgan, o‗z ichiga zararlarni bartaraf etish bo‗yicha xarajatlarni olgan, sug‗urtalovchining hisobot sanasiga majburiyatlarining baholanishi hisoblanadi. Sodir bo‗lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zahirasi har bir sug‗urta turi bo‗yicha alohida, sug‗urtalovchining ushbu sug‗urta turi bo‗yicha sug‗urta to‗lovlarini amalga oshirish yuzasidan yig‗ilgan statistikani inobatga olgan holda, hisoblanadi. Sug‗urtalovchilarning moliyaviy barqarorligi ularning to‗lov qobiliyati bog‗liqdir. Shuning uchun ham sug‗urtalovchilar va qayta sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati to‗g‗risidagi nizomda belgilangan talablar doirasida faoliyat 120 ko‗rsatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur nizomda sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati normativlarini va ularni aniqlash tartibini, sug‗urtalovchilarning aktivlarini joylashtirishga oid, shuningdek, qayta sug‗urta qilish operatsiyalariga oid talablari belgilangan. Sug‗urtalovchilarning to‗lov qobiliyati ta‘minlanishi uchun ular o‗z aktivlarini belgilangan tartibda joylashtirishlari lozim: - sug‗urtalovchilarning aktivlarini joylashtirishlari bo‗yicha belgilangan talabga ko‗ra, ular o‗z mablag‗lari manbalarining 50% miqdorida boshqa yuridik shaxslarning ustav kapitallariga aktivlarni joylashtirish; - sug‗urta faoliyati yoki sug‗urta faoliyatini ta‘minlashga yo‗naltirilgan faoliyatni amalga oshiradigan sho‗‗ba korxonalardan boshqa bir yuridik shaxsning ustav kapitalida ishtirok etish ulushi ushbu yuridik shaxs ustav kapitalining 30 foizi miqdorida; - ko‗chmas mulk ob‘ektlariga joylashtirishda ma‘lum bir ob‘ekt sifatida ko‗rilishi mumkin bo‗lgan ko‗chmas mulk ob‘ektlari majmuiga o‗z aktivlarining 50 foizigacha; bank omonatlariga (depozitlarga) joylashtirishda, ya‘ni bitta tijorat bankiga joylashtirilgan mablag‗lar sug‗urtalovchi aktivlarining 40 foizigacha; - kredit tashkilotlarida (tijorat banklaridan tashqari) omonatlarga joylashtirishda, omonatlarning umumiy summasi sug‗urtalovchi aktivlarining 10 foizidan oshmasligi zarur; - sug‗urtalovchi (qayta sug‗urtalovchi) o‗z ta‘sischilari, aksiyadorlari va xodimlariga, shuningdek u bilan hayot sug‗urtasi shartnomasini tuzgan sug‗urta qildiruvchilarga ushbu shartnomalar bilan kafolatlangan qarzlar berishga haqli. Bunda berilgan qarzlarning umumiy summasi sug‗urtalovchining (qayta sug‗urtalovchining) ustav kapitalining 10 foizidan oshmasligi shart. Sug‗urtalovchilarning mablag‗larini turli qo‗yilma ob‘ektlariga joylashtirish ularning moliyaviy barqarorligini va tolov qobiliyatini ta‘minlash orqali sug‗urta qildiruvchilarga o‗z vaqtida sifatli xizmat ko‗rsatishlarini ta‘minlaydi. Mamlakatda hayot sug‗urtasini rivojlanishi va investorlarni himoya qilishdagi sug‗urtani rolini oshib borishi quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 121 - sug‗urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va to‗lov qobiliyatining oshishi, o‗zlik kapitali xajmini oshirish orqali ichki va tashqi investorlar orasida nufuzining oshishi, ish tashkil qilish sifatining oshishi, olingan majburiyatlar bo‗yicha so‗zsiz majburiyatlarni bajarishi; - sug‗urtalovchilarning to‗lovga qobiliyatini doimiy nazorat qilib borish, to‗lov qobiliyati pasaygan sug‗urtalovchilarga o‗z vaqtida uni barataraf etish uchun choralar ko‗rish va ko‗rsatmalar berish; - sug‗urta bozorida raqobatbardosh hayot sug‗urtasi kompaniyalarini tashkil etish. - sug‗urta shartnomalari bo‗yicha majburiyatlar bajarilishini kafolatlash jamg‗armalarini tashkil etish. Bunday jamg‗armalar to‗lov qobiliyatini yo‗qotgan yoki bankrotga uchragan kompaniyalarning majburiyatlarini bajarishini ta‘minlaydi, shu bilan birga aholini sug‗urtaga bo‗lgan ishonchini mustahkamlaydi. Davlat hayot sug‗urtasini rag‗batlantiruvchi, asosiy rivojlanish yo‗nalishlarini belgilab beradi. Chunki hayot sug‗urtasi bozorining rivojlanishida davlat manfaatdorligi ham mavjud, sababi bu tarmoq ijtimoiy himoyani tashkil etishning ma‘lum bir muhim shakllaridan hisoblanadi. Shuning uchun ham hayot sug‗urtasi bozorini tartibga solishning eng muhim yo‗nalishlaridan biri mamlakatda ushbu tarmoqqa tegishli bo‗lgan normativ-huquqiy bazani shakllantirish hisoblanadi. Hayot sug‗urtasining jamg‗arma turlarini rivojlantirish uchun qo‗yilgan qadamlardan eng muhimi soliq imtiyozi berish orqali sohani rag‗batlantirishdir. 2007 yil 10 aprelda O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-618-sonli qarori qabul qilindi. Qarorda hayot sug‗urtasi bozorini rivojlantirish hamda yuridik va jismoniy shaxslarning hayot sug‗urtasida keng qatnashishlarini rag‗batlantirish uchun ular hayotni uzoq muddatli sug‗urtasi to‗laydigan sug‗urta mukofotlari soliqqa tortilmasligi belgilab qo‗yildi. O‗zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligidan 2007 yil 25 iyunda 1693-son bilan ro‗yxatdan o‗tgan ―Mol-mulk sug‗urtasi va uzoq muddatli hayot sug‗urtasiga oid sug‗urta mukofotlari yuzasidan yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig‗i va jismoniy shaxslarning daromad 122 solig‗i bo‗yicha imtiyozlar berish tartibi to‗g‗risida‖gi nizomda ushbu soliq imtiyozini qo‗llash tartibi ko‗rsatilgan. Davlatimiz tomonidan berilgan bu soliq imtiyozi uzoq muddatli hayot sug‗urtasini rivojlantirishga va aholini ijtimoiy himoya qilish va ularni moddiy barqarorligini ta‘minlashga xizmat qilmoqda. Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|