P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya
Yüklə 25,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| biologik psixologiya
deb ham yuritiladi. II. INSON ONGINING TARIXIY TARAQQIYOTI Hayvonlar psixikasining paydo bo'lishi va o'sib taraqqiy qilinishini yuksak darajada taraqqiy etgan psixikaning, ya’ni faqat insonga xos bo'lgan ong ning ilk tarixi arafasi desa boiadi. Inson ong egasi boiganligi tufayli hodisalaming o'zaro sababiyatlari, bog'lanishlarini va bu bog'lanishlarning natijalarini ochib ola biladi, o'z oldiga muayyan maqsadlar qo'yadi va shu maqsadlarga yarasha ish ko'radi. Odam ongi, psixikasi yuksak darajada tashkil topgan materiyaning, ya’ni miyaning xossasidir. Shu bilan birga, odam ongini ijtimoiy hayot sharoitiga bog'lagan holda taraqqiy qiladi. Ong insonning eng awalgi ota-bobosi qurol yasab, mehnat qila boshlagan va shu tufayli ijtimoiy hayot kechira boshla- gan paytdan e’tiboran paydo bo'lgan. Odamning eng awalgi ota-bobolari to'da-to'da boiib yashagan. Mehnat jarayonida insonni jamiyatiga yaqinlashtiradi. Odam tashqi tabiatga ta’sir etib va uni mehnati bilan o'zlashtirish jarayonida o'zining tabiatini ham o'zgartirib boradi. Odamning eng awalgi ota-bobolari mehnat jarayonida qayta tuzilib odam organizmi takomillasha borgan.
Inson ongining taraqqiy qilishida so‘zsiz mehnat jarayoni muhim rol o‘ynadi. Avlod-ajdodlarimiz mehnat qilish natijasida o‘z ehtiyojlari uchun kerak bo'lgan buyumlami tabiatdagi bor bo'lgan yog'och, tosh kabilardan yasash natijasida ulaming onglari takomillasha borgan. Ayni mehnat qurollari tayyorlanishi, qo'ldan turli-tuman ishlarda foy- dalanishi tufayli odamzod qo'lining panjalari rivojlandi. Odam mehnat qil gan sayin so'zlashni o'rgandi, nutq vujudga keldi, odamtilga kirdi, so'zlashni o'rgana boshladi, so'zlay berish munosabati bilan, nutq ila qilinadigan muomalada til taraqqiy eta bordi va mehnat bilan bir qatorda, odam bosh miyasi va ongining yanada o'zgarishi, takomillashuvi uchun asosiy faktor bo'lib qoldi. Odam miyasining nisbiy hajmi ham o'zgardi va ancha kattalashdi. Bosh miya po'stining yuzasi ham kattalashdi (2000 kv. sm), miyaning va miya po'stidagi ayrim qismlarning tuzilishi o'zgardi. Katta yarim sharlaming peshana va tepa bo'laklari, ayniqsa, takomil etdi. Odam miyasining pesha na bo'lagi miya po'sti yuzasining taxminan 30 foizini egallaydi. Bosh miya po'stining ensa bo'lagi odamda 12 foizini egalladi. Odam miyasining po'stida yangi markazlar hosil bo'ldi, hayvonlarning miya po'stida esa bunday marka zlar yo'q. Odam miyasining po'stida nutq markazlarining hosil bo'lishi, ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo'ldi. Odamda ikkinchi signal sistemasi vujudga keldi va tarkib topdi, ikkinchi signal sistemasining ishlashi odam dagi yuksak nerv faoliyatining hayvonlardagi yuksak nerv faoliyatidan farq qiladigan asosiy xususiyatidir. Odamda moddiy dunyo taraqqiyotining muayyan bosqichida paydo bo'lgan ong taraqqiy qilib va o'zgarib bordi. Lekin ongning tarixiy taraqqi yoti biologik qonunlar bilan emas, balki ijtimoiy qonunlar bilan belgilandi. Kishilar ongi ijtimoiy hayot shakllarining tarixiy o'zgarishlariga muvofiq ravishda taraqqiy qilib bordi. Jumladan, kishilar ongining tarixiy taraqqiyo ti ishlab chiqarish usullariga, ishlab chiqarish munosabatlarining o'zgarishiga va shu jamiyat ideologiyasiga qarab bordi. Ideologiya deb biron jamiyat, sinfning siyosiy, falsafiy, ma’naviy, este tik (san’at), diniy qarashlar sistemasini aytiiadi. Ideologiya, boshqacha ayt- ganda, ijtimoiy ong deb ataladi. Psixologiyada tekshiriladigan individual ongni, ya’ni har bir ayrim kishi ongini ijtimoiy ongdan farq qilish kerak. Barcha kishilar tevarak-atrofdagi dunyoni seza va idrok eta oladilar. Barcha kishilarda xotira va xayol bor. Barcha kishilar fikrlaydilar va til vositasi bilan o'zaro aloqa qiladilar. Barcha kishilar turli hislarni ko'ngildan kechiradilar va o'z irodalarini namoyon qiladilar. |