Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
üzvü olursa, həmin sözə müvafiq gələn, onun ekvivalentini təşkil edən frazeoloji vahid də o sözün işləndiyi cümlə üzvü vəzifəsində çıxış edir. Hətta dildə elə frazeoloji vahidlər vardır ki, onların leksik qarşılıqları – ekvivaleniləri yoxdur və ona görə də belə frazeoloji vahidlər leksik frazeoloji vahid adlandırılır. Beləliklə, mənaca oxşarlıq, nominativlik leksik və frazeoloji vahidlərin qrammatik vəzifə oxşarlığına gətirib çıxarır: leksik vahidlər kimi, frazeoloji vahidlər də müəyyən qrammatik kateqoriyalar üzrə qruplaşır. Elə bunun nəticəsidir ki, dilçilik ədəbiyyatında frazeoloji vahidlərin nitq hissələri üzrə qruplaşdırılması artıq bir ənənə halını almışdır. 109
Pyesdəki frazeoloji vahidləri iki qrupa ayırmaq olar: 1. İsmi frazeoloji vahidlər; 2. Feli frazeoloji vahidlər. İsmi frazeoloji vahidlər dedikdə, fel müstəsna olmaqla, digər əsas nitq hissələrinə ekvivalent olan frazeoloji vahidlər nəzərdə tutulur. Ona görə də ismi frazeoloji vahidlər daxili qruplara ayrılır. «Dağılan tifaq»ın dilindəki ismi frazeoloji vahidlərin bir qismində tərəflərin məna məcmusu adi isimlərə ekvivalent olub, frazeoloji vahid ümumilikdə əşya məzmunu ifadə edir. Belə sabit birləşmələrdə tərəflərin hansı nitq hissəsi ilə ifadə olunması şərt deyildir. Xüsusən birinci tərəf müxtəlif nitq hissələrindən ibarət ola bilir. Əsərdə isimlərin isimlərlə əlaqəsi yolu ilə yaranmış ismi frazeoloji vahidlər daha çox nəzərə çarpır. Belə birləşmələrin əmələ gəlmə üsulu ikidir: a) ikinci növ təyini söz birləşməsi şəklində: ümid yolu, dostluq binası, mədəd əli, səbr kasası, ahü nalə yiyəsi və s.; 109
.: . . . .
вя цслуб хцсу , , 1962,
.62-105; . . сиййятляри Бакы сящ Щ Б а й р а м о в Сабит , «
сюз бирляшмяляри Мц
асир
Азярбайъан дилиндя
сюз »,
.
, ; бирляшмяляри Азярб ССР ЕА Ядябиййат вя Дил институту Бакы 1961, .101-130; . . сящ
Р М я щ я р р я м о в а Сабирин сатираларында
. . ишлянмиш фразеоложи ифадялярин грамматик тяснифи Азярб
. . , 1962, 5 . ССР ЕА хябярляри иът елм серийасы № вя с
164 b) üçüncü növ təyini söz birləşməsi şəklində: dünyanın işi, dünya ləzzəti, gözümün tikənəcəyi, abrın qədr-qiyməti və s.
Obrazların dini dünyagörüşünə uyğun olaraq qurulmuş allah divanı, allahın odu, qiyamət günü, tanrı bəndəsi, axirət xeyri, dünya xeyri, şeytan əməli və s. kimi sabit birləşmələr də isimlərin əlaqəsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. İsmə ekvivalent olan frazeoloji vahidlərin bir qismi birinci növ təyini söz birləşməsi şəklində formalaşmışdır. Belə birləşmələrdə birinci tərəf sifətlərdən ibarətdir: ağ gün, qara gün, yaman gün, ucuz ölüm, sağ can, axmaq iş, axmaq söz və s. İsmi frazeoloji vahidlərin bir qrupu sifətlərə ekvivalent olub əlamət, keyfiyyət bildirir. Pyesdə bu qəbildən olan frazeoloji vahidlərdə gözə çarpan əsas cəhət onların birinci tərəfinin əksərən mənsubiyyət şəkilçili olmasıdır. Məsələn: üzü qara, yurdu kor, evi yıxılan və s. Belə frazeoloji vahidlərdə ikinci tərəf feli sifətdən ibarət olduqda ifadə adi sifətlər kimi substantivləşə bilir; məs: Allah, mənim balalarımı d ü z d ə q o y a n ı n balalarını düzdə qoy! (32) Elm oxuyanlar gərək korlara göz, q a r a n l ı q d a q a l a n l a r a çıraq olsunlar. («Bəxtsiz cavan») Bunlardan əlavə, pyesdə sayların, nidaların isimlərlə ( milyon sahibi, aman günü və s.), mənsubiyyət şəkilçili isimlərin feli sifətlə (yurdu itmiş, oğlu ölmüş və s.) əlaqəsi yolu ilə əmələ gələn ismi frazeoloji vahidlərə də təsadüf olunur. Qeyd etdiyimiz frazeoloji vahidlərlə yanaşı, əsərdə işin, hərəkətin əlamətini, zamanını, səbəbini bildirən sabit birləşmələr də vardır. Məsələn:
a) hərəkətin tərzini bildirənlər: it günündə, əli dolu, başı ətli, it ayağı yemiş kimi və s.;
b) hərəkətin zamanını bildirənlər: başını yerə qoyan kimi (ölən kimi), sinəmdə qalan xırda quru nəfəs çölə çıxınca (ölən kimi) və s.; c) hərəkətin səbəbini bildirənlər: qız üstündə, mənim yolumda və s. Oğlunu q ı z ü s t ü n d ə dəllək İmamverdinin oğlu Kərim öl- dürdü. (57)
…dedim bunlar m ə n i m y o l u m d a canlarından da keçərlər. (33) 165
Feli frazeoloji vahidlər həm kəmiyyətinə, həm də məna rəngarəngliyinə görə pyesin frazeoloji tərkibində böyük üstünlük təşkil edir. Bu qrupa daxil olan frazeoloji vahidlərin məna məcmusu hal, hərəkət bildirir və frazeoloji mənanın formalaşmasında fel, komponentlərdən biri kimi, aparıcı rol oynayır. Lakin faktlar göstərir ki, frazeoloji vahidlərin əmələ gəlməsində bütün fellər eyni dərəcədə fəal deyildir. Məsələn, pyesdə
de felinin iştirakı ilə formalaşmış bir-iki frazeoloji vahidə təsadüf olunursa, qoy
feli ilə: dostluq binası qoymaq, zarafatı yerə qoymaq, ad qoymaq, qumarı yerə qoymaq… kimi 30, ver feli
ilə: bada vermək, güdaza vermək, ələ vermək, qulaq vermək, qulaqburması vermək, ağıl vermək, gün vermək, təskinlik vermək…
kimi 31 müxtəlif feli frazeoloji vahid işlənmişdir. Bunlarla yanaşı
, qal, tut, düş, çək, gör, çıx və s. fellər də frazeoloji vahid tərkibində çox fəaldır. 110
Əvvəlcə qeyd olunduğu kimi, feli frazeoloji vahidlərin əsas komponenti feldən ibarət olur, lakin frazeoloji vahidin əmələ 110 Бязян ол, ет, еля фелляринин дя сайсыз-щесабсыз фразеоложи ващидлярин формалашмасында фяал иштирак етдийи гейд олунур. Мясялян, С.Муртузайев М.Ф.Ахундовун комедийаларында ет//еля фелляри иля дцзялян 231, М.Б.Мяммядов Н.Няримановун няср ясярляриндя 305 фели фразеоложи ващид
ишляндийини эюстяр- мишдир (бах: М у р т у з а й е в, эюстярилян ясяр, сящ. 68; М. Б. М я м м я д о в. Н.Няримановун няср ясярляринин лексика вя фразеолоэийасы, нам. дисс., Бакы, 1964, сящ.135). Щятта гощум олмайан диллярдя - Щинд- Авропа дилляриндя дя беля бир щал олдуьу эюстярилир. Мясялян, К. Т. Б а р а н т с е в А.Кунинин «Инэилис дили идиомлары» лцьятиня ясасланараг, инэилис дилиндя t o m a k e (етмяк) фели иля 108 идиом ишляндийини гейд етмишдир. «Даьылан тифаг» пйесиндя тяркибиндя ол фели олан: сюзц олмаг, хейир олсун, дили баьлы олмаг, уъа олмаг, бядэцман олмаг, адам олмаг, мцряхясс олмаг, тянбещ олмаг, рущу шад олмаг, ялаъы олмаг, хатиръям олмаг, вцсул олмаг… кими 96. ет, еля фелляри олан: гялят елямяк, хятм елямяк, адам елямяк, фикир елямяк, ярз елямяк, гуллуг етмяк, рядд елямяк, сябр елямяк, щифз елямяк, кярамят елямяк, ряфтар елямяк, сющбят етмяк, хараб елямяк… кими 68 дил ващиди саймышыг. Шцбщясиз, бунларын щамысыны фразеоложи ващид щесаб етмяк олмаз. 166
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|