Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV fəsil. Postsosialist ölkələrində özəlləşdirmə problemləri və onun nəticələri
Ермакович В.Модели массовой приватизации, «Исследование и анализ», №102, Варшава, CASE, 1997 Azərbaycanda özəlləşdirmə çekləri əhaliyə 1997-cı il martın 1-dən paylanmağa başlanılmış və onun dövriyyə müddəti birincci dəfə 2002-ci il yanvarın 1-dək, ikinci dəfə isə 2004-cü il iyulun 1-dək uzadılmışdır. Ермакович В.Модели массовой приватизации, «Исследование и анализ», №102, Варшава, CASE, 1997 IV fəsil. Postsosialist ölkələrində özəlləşdirmə problemləri və onun nəticələri 4.1. Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrində özəlləşdirmənin nəticələri və dərsləri Bundan əvvəlki fəsil postsosialist ölkələrində kütləvi özəlləşdirmə proqramlarının tətbiqinin təklif, tələb və mübadilə mexanizmləri aspektlərinə və bu əsasda ayrı-ayrı ölkələrdə, eləcə də onların oxşar qruplarında müşahidə olunan meyllərin və xüsusiyyətlərin bir sıra əlamətlərə görə təsnifləşdirilib, paralellər aparılmaqla öyrənilməsinə həsr edilmişdirsə, bu fəsildə kütləvi özəlləşdirmə modellərinin tədqiqat predmeti bir az da genişləndirilmiş və zənginləşdirilmişdir. Belə ki, bu fəsildə tədqiqat predmetinə məxsusi coğrafi əlamətlər üzrə yanaşılmış və bu əsasda ayrı-ayrı ölkələrdə tətbiq olunmuş müxtəlif variantlı özəlləşdirmə siyasətinin və onun nəticələrinin Azərbaycanla müqayisəli təhlilinə üstünlük verilmişdir. İlkin olaraq çoxamilli təhlilin məkanı həm özəlləşdirmə təcrübəsinin zənginliyinə və həm də əldə edilmiş nəticələrin müvəffəqiyyətlilik dərəcəsinin əhatə dairəsinin genişliyinə görə Şərqi və Mərkəzi Avropanın keçid iqtisadiyyatlı dövlətləri seçilmişdir. Bu region ölkələrinin özəlləşdirmə təcrübəsinin, indiyədək öyrəndiyimiz inkişaf etmiş və etməkdə olan ölkələrlə müqayisədə Azərbaycana start vəziyyətinə görə daha çox oxşarlığı, mülkiyyətdə struktur islahatları kursundakı bir sıra elementlərin yaxınlığını əsas götürərək Şərqi Avropa özəlləşdirilməsini ayrıca fəsil olaraq öyrənməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Belə yanaşmaya həmin məkana daxil olan dövlətlərdə bu istiqamətdəki islahatlara keçmiş sovet ölkələrindən tez başlanılması ilə bərabər, tətbiq olunmuş özəlləşdirmə formalarının müxtəlifliyi də əsas verir. Belə ki, Şərqi və Mərkəzi Avropanın postsosialist ölkələrinin özəlləşdirmə prosesinə müxtəlif cür yanaşmaların fonunda toplanmış təcrübə ilə keçmiş SSRİ respublikalarının bu prosesə oxşar münasibətinin nəticəsində əldə olunmuş və demək olar ki, daha çox Rusiya özəlləşdirilməsinin bazasında formalaşmış nisbətən dar çərçivəli təcrübə arasında da xeyli fərqlər mövcuddur. Bu fərqlər arasında ilk baxışdan daha çox seçilənlər Şərqi və Mərkəzi Avropanın (ŞMA) bəzi ölkələrində özəlləşdirmənin restitutsiya formasından istifadə olunması (Çexiya və Slovakiya Respublikaları, Almaniyanını Şərq hissəsi, Baltikyanı dövlətlər, qismən də Polşa), habelə regionun bəzi ölkələrində kütləvi özəlləşdirmə modelinin geniş tətbiq imkanı tapmaması (Macarıstan, Almaniyanını Şərq hissəsi) hesab edilə bilər. ŞMA ölkələrində özəlləşdirmə siyasəti bir neçə variantda reallaşdırılmışdır. Birinci variantda dövlət müəssisələrinin faktiki bazar dəyəri ilə satışı həyata keçirilmişdir. Özəlləşdirmənin bu forması Macarıstan və keçmiş Almaniya Demokratik Respublikasında, qismən də Polşa, Çexoslovakiya Federasiyasında və digər dövlətlərdə geniş tətbiq edilmişdir. Almaniyada özəlləşdirmənin təşkili məsələləri ilə Qəyyum Şurası, Macarıstanda isə Dövlət Əmlak Agentliyi məşğul olmuşdur. Bu orqanların başlıca vəzifələri müəssisələri özəlləşdirməyə hazırlamaq və prosesin özünü təşkil etməkdən ibarət idi. Belə ki, Şərqi Almaniyada özəlləşdirməyə məsul orqan - Qəyyum Şurası geniş səlahiyyətlərə malik olmaqla, mülkiyyətin əvvəlki sahiblərinə qaytarılması ilə əlaqədar restitutsiya tədbirlərini həyata keçirir, bununla bərabər müəssisələrin sağlamlaşdırılması, maliyyə restrukturizasiyası, məşğulluq probleminin həlli və digər bu istiqamətli funksiyaları da yerinə yetirirdi. Şərqi Almaniyada özəlləşdirilmənin müvəffəqiyyətinin başlıca səbəblərindən biri də bu orqanın səmərəli fəaliyyəti ilə izah oluna bilər. Macarıstandakı Dövlət Əmlak Agentliyi Almaniyada Qəyyum Şurasında olduğu qədər səlahiyyətlərə malik olmadığından bu özəlləşdirmənin gedişində ləngliyə səbəb olsa da, həmin orqanın hər bir müəssisə üçün daha effektiv özəlləşdirmə üsulu tapmağa səy göstərməsi, özəlləşdirilmiş təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin səmərəliyini artırmaqla yanaşı, prosesdən maksimum miqdarda vəsait əldə olunmasına da imkan yaratmışdır. Özəlləşdirmənin ikinci variantı dövlət əmlakının bütün əhali, bəzi hallarda isə yaşı 18-dən yuxarı olan vətəndaşlar arasında özəlləşdirmə kuponları, vauçerləri və şəhadətnamələri vasitəsilə pulsuz paylanması hesab olunur. Bu variant geniş tətbiq imkanlarını Çexoslovakiya Federasiyasının timsalında tapmışdır. Bolqarıstan, Rumıniya, Polşada isə belə varianta qismən olsa da müraciət olunmuşdur. Bu variantın başlıca üstünlüyü özəlləşdirmə tempinin sürətlənməsi və sosial yönümlülüyü, əsas çatışmayan cəhəti isə özəlləşdirmədən sonra müəssisələrin bir çox hallarda maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin pisləşməsi sayıla bilər. Üçüncü variant "yuqosloviya özünüidarəetmə" modelinə söykənməklə, özəlləşdirilən müəssisələrin bazasında əsasən əmək kollektivinin və idarəetmə heyətinin, bəzən isə pensiya fondlarının pay iştirakı ilə səhmdar cəmiyyətlərinin təşkilinə əsaslanır. Bu model ilk dəfə olaraq 1990-cı ildə Yuqoslaviyada tətbiq edilmiş, sonradan həmin model bu və ya digər formada bir sıra ölkələrdə qismən fərqli qaydada reallaşdırılmışdır. Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda dördüncü variantı özəlləşdirmə prosesindən ayırsalar da, fikrimizcə, Çexiya və Slovakiya Federasiyasında, Almaniyanın Şərq ərazilərində, Baltikyanı ölkələrdə, qismən də Polşada praktiki tətbiq imkanı qazanan və restitutsiya adlandırılan bu modelin başlıca prinsipləri dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsinə uyğun gəldiyindən ona mülkiyyətdə struktur islahatlarından kənar şəkildə baxmağa heç də ciddi əsaslar yoxdur. Mərkəzi və Şərqi Avropanının özəlləşdirmə tərcübəsinə nəzər yetirərkən, burada diqqəti cəlb edən əsas cəhətlərdən biri bütün variantlarda özəlləşdirmə formalarının geniş tətbiq imkanı qazanmasıdır. Bunun başlıca səbəblərindən biri bu ölkələrin keçmiş SSRİ respublikalarından (Baltikyanı dövlətlər istisna olnmaqla) fərqli olaraq kommunizm prinsipləri ilə nisbətən qısamüddətdə idarə olunmasıdır. Məhz bu amilin təsirini nəzərə alaraq, həmin regionu təmsil edən postsosialist dövlətlərindən bəzilərində müxtəlif çətinliklərlə olsa da, dövlət mülkiyyətinin bir hissəsi əvvəlki sahibinə ya restitutsiya vasitəsilə qaytarılmış, ya da ki kompensasiya yolu ilə onun əvəzi ödənilmişdir. Keçmiş Sovet respublikaları arasında Estoniya, Litva və Latviyada da bu prosesin həyata keçirilməsi məhz həmin ölkələrin digər SSRİ respublikalarından fərqli surətdə nisbətən az müddətdə sosialist düşərgəsində yaşaması ilə bağlı idi. Digər tərəfdən, Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrinin bəzilərində xüsusi mülkiyyətçilik hüququnun bir sıra sahələrdə, o cümlədən kənd təsərrüfatında, ticarətdə, xidmət sferasında saxlanılması həmin ölkələrdə mülkiyyətdə struktur islahatlarının daha müvəffəqiyyətli formada həyata keçirilməsində impuls rolunu oynamışdır. Çünki, həmin ölkələrdə qismən də olsa xüsusi mülkiyyətin hökm sürdüyü sahələrin qalması sahibkarlıq təcrübəsinin, ənənələrinin və düşüncəsinin yaşamasını şərtləndirmişdir. Belə ölkələrə misal olaraq Polşanı, keçmiş ADR-i, Yuqoslaviyanı göstərmək mümkündür. Bu ölkələrdə özəlləşdirmə sahəsində əldə edilən müvəffəqiyyətin həmin şərtlərlə bağlı başqa bir arqumenti də hökumətin dövlətsizləşdirmə siyasətində başlıca diqqəti kiçik deyil, məhz böyük özəlləşdirməyə yönəltməsi ilə izah olunur. Postsosialist məkanında özəlləşdirmə ərəfəsində dövlət bölməsi iqtisadiyyatda dominant rol oynamışdır. Keçmiş Sovet Respublikaları üzrə orta göstəricinin 96 faiz təşkil etməsi bu düşərgədə geniş özəlləşdirməni zərurətə çevirmişdir. Şərqi və Mərkəzi Avropanın bir sıra ölkələrində özəlləşdirməyədək aparılan kommersiyalaşdırma siyasətinin nəticəsi olaraq, sahibkarlığın yeni növlərinin meydana gəlməsi, müqavilə əsasında sərbəst qiymətqoyma formalarının tətbiqi, təsərrüfat fəaliyyətinin müstəqilləşməsi də sonradan müvəffəqiyyətli özəlləşdirmə aparmaq üçün əhəmiyyətli olan ilkin şərtləri formalaşdırmışdır. Bu Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|