202
Ondan başqa qədim Akademiyanın tanınmış
nümayəndələri sırasında Pontlu Heraklides və Knidoslu
Eudoksus da olmuşdurlar. Ancaq, onlar bir çox
məqamlarda Platonun təlimindən fərqli mövqelərdən çıxış
edirdilər. Ona görə də, bir çox tədqiqatçılar onları
Platonun sadiq ardıcılları sırasına daxil etmirlər.
Heraklides (yun. Ἡρακλείδης, m. ö. 390 – 310) hesab
edirdi ki, hər şey ən kiçik və bölünməz cismlərdən
ibarətdir. Atomlar olan bu cisimlər ilahi Əqldən doğur.
Ruhların isə tərkibi efirdən ibarətdir. Onlar öncə göylərdə
yaşayır, sonra insan bədəninə köçürlər (20).
Heraklides həm də astronomiya elmi ilə məşğul
olmuşdur. Onun fikrincə yer öz oxu ətrafında fırlanır, göy
isə hərəkətsizdir; ulduzlar kürə formasında olan yerə
bənzər dünya cisimləridir (7, 155-185).
Eudoksus (yun. Εὔδοξος, m. ö. 408 – 355) daha çox
riyaziyyat və həndəsə elmləri ilə məşğul olmuşdur. İlk
dəfə Yunanıstanda mütəmadi olaraq göy cisimlərini
müşahidə etmək üçün elmi mərkəz yaratmışdır. Fəlsəfədə
Eudoksus daha çox ontologiya, qnoseologiya və əxlaq
sahələrində fikirlər irəli sürmüşdür. Onun fikrincə dünya
birdir və bölünməzdir. Onun dərk edilməsində də
duyğular və əqli fəaliyyət birlik təşkil edir.
Platon hesab edirdi ki, ideyalar düşüncə ilə dərk
edilən
əbədi
varlıqlardır.
Eudoksus
onunla
razılaşmayaraq onları hər bir şeydə olan qatqı kimi
təsəvvür edirdi. Bir şeyə ağ qatılsa, o da o şeyin ağlığının
səbəbi olduğu kimi, ideyalar da bunun kimi hər şeyin
səbəbidir (2, 321).
203
Eudoksusa görə ən yüksək ərdəm və xeyir həzz
almaqdır. Hər şey ona doğru yönəlir və o hər şeyin
məqsədidir (3, 321). Həzzə qarşı duran istənilən şey isə
əzabdır.
Qədim platonçuluq tarixinin ikinci mərhələsi
skolarx Arkesilausdan (yun. Ἀρκεσίλαος, m. ö. 315 –
240)
başlanmışdır.
Onun
dövründən
başlayaraq
Akademiyada şübhəçiliyin (skeptisizmin) təsiri artmışdır.
Ona görə də, Arkesilaus hər bir iddiadan çəkinməyi
məsləhət görürdü (4, 163) və stoaçıların kataleptik təsəvvür
anlayışına qarşı çıxış etmişdir. O hesab edirdi ki,
fəlsəfənin məqsədi həqiqətə çatma deyil, yanlışlıqlardan
azad olmaqdır.
Arkesilausdan başqa Akademiyaya Lakides (yun.
Λακύδης) və Euandrus (yun. Εὔανδρος) kimi skolarxlar
başçılıq etmişdirlər. Ancaq, onlar haqqında zamanımıza
çox az bilgilər çatmışdır.
Skolarx Karneades’dən (yun. Καρνεάδης, m. ö. 214 –
129) başlayaraq qədim platonçuluğun üçüncü tarixi
mərhələsi başlamışdır. Həmçinin onun zamanında
Akademiya yüksəliş dövrü yaşamışdır.
Karneades
öz
fəlsəfi
görüşlərində
şübhəçilik
mövqeyində durmuşdur. Onun fikrincə nə təfəkkürdə, nə
də duyğularda həqiqətin obyektiv meyarı yoxdur. Çünki,
duyğu vasitəsi ilə əldə olunan bilgidə duyğuların aldadıcı
xüsusiyyəti, məntiqlə əldə olunan bilgidə isə aporiyalar
(məntiqi ziddiyyətlər) ola bilər. O, stoaçıların idrak
nəzəriyyəsini tənqid edirdi, onların ziddiyyətlərini ortaya
qoyurdu. Karneadesə görə idrakın üç pilləsi vardır:
204
birincisi ehtimal olunan, ikincisi ehtimal olunan və ziddiyyəti
olmayan, üçüncüsü isə ehtimal olunan, ziddiyyətsiz və
yoxlamadan keçən (22). Üçüncüsü ən etibarlı olsa da
həqiqəti tam açmır, ona nisbətən yaxınlaşır. O, həm də
dini inanclara tənqidi yanaşırdı.
Karneadesdən
sonra
Akademiyaya Kliptomaxus (yun. Κλειτόμαχος, vəfatı m.
ö. 110) və Larissalı Filon (yun. Φίλων, m. ö. 154 – 84)
başçılıq etmişdirlər. Ancaq, onların haqqında zamanımıza
çox az məlumat gəlib çatmışdır. Məlumdur ki, onlar
Karneadesin şübhəçi fikirlərini davam etdirmişdirlər.
2.6.2. Orta platonçuluq
Qeyd edildiyi kimi akademiklər Arkesilausdan sonra
Platon təlimindən tədricən ayrılmışdırlar. Karneadesdən
sonra isə bu proses daha da dərinləşmişdir. M. ö. I
yüzillikdə Qədim Akademiya məktəbi tənəzzül dövrünü
yaşamışdır. Ancaq, sonra Platonun təliminə qayıdış və
şübhəçilikdən aralanma dövrü başlanmışdır. Onu Orta
Akademiya dövrü (m. ö. 80 – m. 200) adlandırırlar.
Bununla da, platonizmin dördüncü mərhələsi başlamışdır.
Orta Akademiyanın filosoflarının təlimləri daha
çox eklektik xarakter daşımışdır (5, 305). Onlar Platon
məktəbinin təlimini Aristotelin, Pifaqorun, stoaçıların və
başqalarının təlimləri ilə qarışıq şəkildə sərgiləyirdilər.
Əxlaq sahəsində akademiklər “Tanrıya bənzəmək”
məqsədini güdmüşdürlər, bu da “ən yüksək ərdəm” kimi
dəyərləndirilirdi. Fizika sahəsində təbiət və “İlk başlanğıc”
205
münasibətləri problemi dualizm (ikilik) və monizm
(varlığın birliyi) çərçivəsində çözülürdü. Platon təliminə
uyğun olaraq Orta Akademiya məktəbi “iki tanrı”
konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Onlardan biri Haqq və ya
Xeyir olandır, ancaq o uzaqlardadır və insanın məqsədi
onu tapmaq və ona doğru yönəlməkdir. İkincisi isə
Demiurqosdur. O dünyanın yaradıcısıdır.
Bundan başqa m. ö. I yüzillikdən başlayaraq orta
platonçuluq fəlsəfəsinə monoteist dinlər olan Yəhudiliyin
və Xristianlığın da təsiri olmuş, orada antik irslə monoteist
ənənənin uzlaşdırılması cəhdləri müşahidə edilmişdir.
Eyni zamanda, Akademik məktəbin nümayəndələri m. I –
II
yüzilliklərindən
başlayaraq
tədricən
güclənən
Xristianlığa qarşı da çıxış etmişdirlər. Müasir dini tənqidin
əsasları məhz o zaman qoyulmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Orta Akademiyanın
coğrafiyası da genişlənmişdir. Onun dərnəkləri təkcə
Afinada deyil, həm də Apameya, Smirna və başqa
şəhərlərdə fəaliyyət göstərmişdir.
Orta
Akademiyanın
birinci
başçısı
(skolarxı)
Askalonlu Antioxus (yun. Άντίοχος ὁ Ἀσκαλώνιος, m. ö.
130 – 68) sayılır. Orta dövrün Akademiyasında yeni
fikirlərlə çıxış edənlərdən biri İskəndəriyyəli Eudorus
(yun. Εὔδωρος, m. ö. I yüzillik) olmuşdur. O, ilk dəfə
mümkün qədər “Tanrıya bənzəyərək” həyat sürmək və
bunu məqsəd kimi qarşıya qoymaq ideyası ilə çıxış
etmişdir (5, 306). Eudorusun əsərləri zamanımıza
çatmamışdır deyə, onun haqqında bilgilər azdır.
Dostları ilə paylaş: |