189
insanların rəhbərliyi ilə bir ahəng təşkil etməlidir (13, 32).
Belə olarsa hər bir növ diktaturanın və istibdadın qarşısını
almaq mümkündür.
Eyni zamanda, dövlətin məqsədi bütün əmlak
növlərinin vətəndaşlar üçün açıq olması və onların
təhlükəsizliyinin təmin edilməsindən ibarətdir. Qanun
qarşısında bütün vətəndaşlar sorumlu olmalıdırlar (13,
24). Qanunvericiliyin əsasında insanların maraqları deyil,
təbii qanunlar və ədalət prinsipləri durmalıdır (14, 102-
103). Bütün insanların hissləri və yönəlmələri təbiətdəndir.
Bunların əsasında insanın başqa insanlara qarşı sevgi
duyğusu durur. Hansısa insanlar bunların qarşısını alıb öz
istəklərini yeritməməlidirlər. Qanun insan təbiəti ilə
uzlaşmalıdır.
Dövlət xalqın nailiyyətidir. Xalq isə insanların
düzənsiz yığımı deyil, onların maraqlarının üst-üstə
düşməsi və hüquq məsələlərində birliyə gəlməsi əsasında
əldə olunan birlikdir (13, 20).
"Akademiklərin təlimi" (lat. Academica) əsərində
varlıq və idrak məsələlərinə münasibət bildirən Sisero
şübhəçi (skeptik) mövqedən çıxış etmişdir. Əxlaqi və dini
mövzular isə onun fəlsəfi əsərlərində əsas yerlərdən birini
tutur. O hesab edirdi ki, ilkin ümumi anlayışlar məfhumu
vardır. Onları insana təbiət verir və onlar həqiqidir. Bu
ilkin ümumi anlayışlar tanrılar, ruhlar və qədərə inanc
kimi şeylərdir.
Sisero əxlaqla bağlı məsələlərə özəl diqqət
yetirmişdir. Bu barədə o, öz fikirlərini "Xeyir və şərin
hüdudları barəsində" (lat. De finibus bonorum et malorum)
190
əsərində yazmışdır. Xeyrin mahiyyəti problemi onun
diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun fikrincə Xeyir
iradənin vasitəsi ilə bütün həyatın çətinliklərinə sinə
gəlməkdir. Fəlsəfə bunu anlamağa yardım edir. İnsan
ağıllı varlıqdır və onda tanrının ruhu vardır. Siseronun
fikrincə hər bir fəlsəfi cərəyan son olaraq Xeyrin
mahiyyətinin anlaşılmasına xidmət etməlidir. Belə olarsa o
təlimlərin əsaslarını bir araya gətirmək, onları barışdırmaq
və onlardan yararlanmaq yaxşı olardı. Siserona görə
insanlar həyatlarını təbiətə uyğun olaraq yaşamalıdırlar.
"Tanrıların təbiəti haqqında" (lat. De natura deorum)
və "Tale haqqında" (lat. De fato) əsərlərində Sisero
tanrılara inanc, dinlərin mahiyyəti, tale və azadlıq,
mövhumatlar
kimi
problemləri
fəlsəfi
baxımdan
araşdırmış, ondan öncə yaşayan filosofların bu barədə
fikirlərini açıqlamışdır. O, daha çox insan azadlığına
üstünlük vermiş, mövhumatlara, ənənəvi dini baxışlara
qarşı çıxmışdır. Onun din və tanrı haqqında baxışları və
dünyagörüşü fəlsəfi düşüncəsinin əsasında qurulmuşdur.
Sisero yaradıcılığının ən uca zirvəsi "Tuskulan
söhbətləri" (lat. Tusculanae disputationes) əsəri sayılır. Bu
əsər Sezara qəsd edən Markus Brutusa həsr olunmuşdur
və beş kitabdan ibarətdir: 1) “Ölümə qarşı biganə olmaq”,
2) “Ağrıdan
qurtarmağın
yolu”, 3) “Kədərdən
təsəlli
tapmaq”, 4) “Ehtiraslar haqqında”, 5) “Yetərli olan ərdəm
haqqında”. Bu kitablarda Sisero çoxlu fəlsəfi və əxlaqi
məsələlərə toxunmuşdur. Onun fikrincə fəlsəfi düşüncəyə
yiyələnmək və müdriklik məqamına çatmaq həyatı
191
məzmunla doldurur və bunlar qocalıq, ağrı, ölüm, itki
kimi əzabları yüngülləşdirir.
Bu əsərdə ölüm qarşısında qorxu hissi haqqında
söhbət açılır. Həm də burada ölümün şər olub-olmaması
və insan ruhunun mahiyyəti haqqında düşünülür. Ölüm
şər ola bilməz, çünki demək olmaz ki, ölülər
bədbəxtdirlər. Şər kimi anlayış yalnız bu dünyada vardır.
Burada Sisero ruhun ölməzliyini və ruhların bədənlə
birlikdə öldüyünü iddia edənlərin fikirlərini verərək belə
qərara gəlmişdir ki, hər iki halda ölümdən qorxmaq lazım
deyildir. Çünki, ölməzliyin tərəfdarları haqlıdırlarsa,
insanı ölümdən sonra həzzlərlə dolu gözəl həyat gözləyir;
ruhun ölümünü iddia edənlər haqlıdırlarsa, onda
ölümdən sonra heç bir şey olmayacaqdır (2, 87-88).
Bədənin ölümündən sonra ruhların əzabda olması
haqqında inancları Sisero rədd etmişdir. Çünki belə olarsa,
onda insanlar əbədi olaraq əzablar üçün yaradılmış
olardılar, bu isə ədalətə uyğun deyildir (2, 12). Ona görə
də, Siseronun fikrincə bu kimi inanclar uydurmadır.
Bu əsərdə həm də iddia edilir ki, ağrı əzablı olsa da
rüsvayçılıq və abırsızlıq qədər şər də deyildir (2, 106).
Buna görə də filosof gərək hər bir ağrıya və çətinliklərə
qarşı dayanıqlı olsun, öz simasını itirməsin (2, 109).
Əzablar dözülməz olsa da müdrik həyatına son qoymaqla
onlardan qurtulmalıdır.
Hər bir insanda təbiətdən verilmiş xeyir və ərdəm
vardır.
Onları
inkişaf
etdirərək
xoşbəxt
olmaq
mümkündür. Ancaq, insan dünyaya gələn kimi şərlə
əhatə olunur və onlar onun canına hopur. Hər şey ailədən
192
başlayır, sonra cəmiyyətdə davam edir. Kütlələr,
qohumlar, dostlar, fərqli mürşidlər və müəllimlər də
insanda yanlışlıqları artırır. Beləliklə, təbiətdən yadlaşma
baş verir. Belə bir təsəvvür yaranır ki, insan pul, şöhrət və
hakimiyyəti əldə etmək üçün yaşamalıdır. Beləliklə, insan
ərdəmlə deyil, şöhrətpərəstliyin arzusu ilə yaşayır. Xalq
da bu hissləri dəstəkləyir. Hər bir bədbəxtliyin səbəbi də
elə budur. Ona görə də, fəlsəfənin məqsədi ruhları tərbiyə
etmək, onları təbii ərdəmə qaytarmaqdır. (2, 160-161)
Bədbəxtliklərdən qurtulmaq üçün fəlsəfəyə müraciət
edilməlidir. Fəlsəfə insanı təbiətə qaytarır. Ancaq, o bir
anda əldə edilmir. Fəlsəfəyə doğru uzun müddət
gedilməlidir ki, o məqam gəlib çatasan. Bədbəxtlik hər
insan üçün böyük əzabdır. Ancaq, müdrik insan onu daha
yüngül keçirir, çünki o ona hazırlıqlı olur.
Siserona görə xoşbəxtliyə çatmağa ehtiraslar mane
olur. Müdrik insan üzərində kədər hökmranlıq etməz.
Kədərdən azad olmaq eyni zamanda qorxudan da azad
olmaq deməkdir. Bundan başqa aşırı sevinc və istəklər
vardır. Ancaq, kədər və qorxuya sinə gələn müdrik üçün
onlardan yayınmaq daha asandır. (2, 200-201)
Xəsis, qəzəbli, həsəd aparan, vaxtını eyş-işrətlə
keçirən,
qorxaq,
arvadbaz,
acgöz
kimi
insanlar
bədbəxtdirlər, çünki yanlış və təbiətə zidd olan ehtiraslar
onlara güc gəlmişdir. Ehtiraslarını təmin edən və onların
hökmü ilə davranan insanı heç nə sevindirə bilməz, çünki
ehtirasların sonu yoxdur. Birini təmin edən kimi başqasını
təmin etmək istəyi yaranır. Sağlam və varlı insan belə
xoşbəxtliyin mahiyyətini bilmirsə, bütün maddi nemətləri
Dostları ilə paylaş: |