198
əldə etmişdirlər. Ancaq, onların bir çoxlarının əsərləri
bizim
zamanımıza
çatmamışdır.
Bundan
başqa
platonçuların mistik təlimlərində də olmuşdur. Özəlliklə
də, onlar rəqəmlərin mistikası ilə məşğul idilər.
2.6.1. Qədim platonçuluq
Platondan sonra qədim Akademiyanın başçısı
(skolarxı) Speusippus
81
(yun. Σπεὐσιππος, m. ö. 409 –
339) olmuşdur. O, müxtəlif sahələr üzrə çoxlu əsərlərin
müəllifi kimi tanınırdı (4, 153). Ancaq, həmin əsərlər bizim
zamanımıza çatmamışdır.
Speusippus Platonun ontoloji təlimində də əsaslı
dəyişikliklər etmiş, onun ideyalarını rəqəmlərdə təsəvvür
etmişdir (2, 152). Bununla da o, ideyaları inkar
edirdi. Aristotel yazırdı ki, Platondan fərqli olaraq
Speusippus şeylərin gözəlliyini onların başlanğıclarında
görmürdü, çünki bu gözəlliklər onların özlərində
müşahidə olunur (2, 182).
Bütün rəqəmlərin başlanğıcı hər şeydən üstün
olan Vahiddir. Platon fəlsəfəsində Vahid həm tanrı, həm də
ərdəm kimi başa düşülürdü. Ancaq, Speusippusda o tam
mənada nə tanrı, nə də ərdəmdir. Vahiddən başqa şeylərlə
əlaqələndirilən rəqəmlər başlayır. Tanrını isə Speusippus
Platonun Demuirqosunda görürdü,
onu
Əqllə
eyniləşdirirdi.
81
Rus ədəbiyyatında onun adı Spevsipp (Спевсипп) kimi səslənir.
199
Vahiddən fərqli olaraq maddi aləmdə hər şey
çoxluqdadır (2, 152-153). Vahidlə çoxluğun ahəngi
rəqəmlərdə əks olunur. Bunlar da Platonun ideyalarıdır.
Rəqəmlər maddi təzahürlərdən və şeylərdən fərqli və
transsendentaldır
82
. Speusippusun rəqəmlər mistikası onu
pifaqorçulara yaxınlaşdırırdı. Həmçinin, Platondan fərqli
olaraq Speusippus hesab edirdi ki, duyğular vasitəsi ilə
həqiqi biliyi əldə etmək mümkündür.
Speusippus Platon təlimində düşüncə və duyğu
arasında ziddiyyəti ortadan qaldırmaq istəmişdir. Onun
fikrincə bəzi şeyləri duyğularla, başqalarını isə düşüncə ilə
qavramaq mümkündür. Düşüncə ilə qavranılan şeylərin
meyarı “elmi
düşüncədir” (yun.
επιστημονικόν).
Duyğularla qavranılanların meyarı isə “elmi hissdir” (yun.
αισθησις). Speusippus güman edirdi ki, "elmi hiss"
həqiqətin açılmasında düşüncə ilə birlikdə fəaliyyət
göstərir. Duyğu orqanları məşq vasitəsi ilə şeylərin
arasındakı fərqi səhvsiz təyin edir. Məsələn, musiqiçi
musiqidə ahəngi və ahəngsizliyi təbiətin vergisinə görə
deyil, nəzəriyyəni öyrənib bilməsinə görə təyin edə bilir.
(21, 90)
Beləliklə, güman etmək olar ki, Speusippusa görə
belə bir duyğularla duyulan gerçəklik vardır ki, onu “elmi
hissi idrakla” dərk etmək olar. Bu gerçəklikdən başqa heç
nə yoxdur. Ancaq, onun hər bir hissəciyi özünəməxsus
şəkildə müəyyən bir riyazi qurumla bağlıdır. (23, 439-445)
82
Transsendentallıq (lat. transcendens – hüdudlardan aşan) – duyulan
aləmin anlayışlarına və meyarlarına sığmayan, onlardan daha uca olan və
dərk edilməyən anlayışdır.
200
Speusippusdan sonra Akademiyaya Kalkedonlu
Ksenokrates (yun. Ξενοκράτης, m. ö. 395 – 314) başçılıq
etmişdir. O, fəlsəfəni sistemləşdirmiş, onu üç hissəyə
bölmüşdür: dialektika (idrak
nəzəriyyəsi
və
məntiqlə
birlikdə), fizika və etika. Onun fikrincə üç növ ilk varlıq və
ya başlanğıc (substansiya) vardır: ağılla dərk edilən, hissi və
onların üzərində qurulmuş mürəkkəb. Ağılla dərk edilən
göy qatından yüksəklərdə olanların, hissi yerin və göyaltı
sahələrin, mürəkkəb isə göyün özünün substansiyasıdır.
Buna görə də ağılla dərk ediləni elmin, hissi substansiyanı
duyğuların vasitəsi ilə qavramaq olar. Mürəkkəb
substansiya isə rəylə dərk edilə bilər. Elm vasitəsi ilə
qavranılarlar dayanıqlı və həqiqi olur. Duyğularla
qavranılanlar da həqiqi olur, ancaq dərəcəsi elmlə
qavranılarlar qədər olmur. Mürəkkəbdə isə həqiqət və
yanlışlıq vardır. Çünki, hər bir rəydə həm həqiqət, həm də
yanlışlıq mövcuddur. (21, 90)
Dünyanın əsasında Vahid və Diada (İkilik) durur.
Vahidi Ksenokrates yunanların baş tanrısı Zeusla
eyniləşdirib “Ata” adlandırırdı. Vahid həm də dünya
Əqlidir. Diadanı isə o, "tanrıların anası" adlandırırdı və
onu dünya “Ruhu” ilə eyniləşdirirdi. (28, 55-56)
Ksenokratesə görə dünya Ruhu rəqəmlər (ideyalar)
və dəyişikliklərə məruz qalan maddi dünya arasında bir
keçid mərhələsidir. Beləliklə o, Vahid başlanğıc və
dünya Əqli anlayışlarına dünya Ruhu anlayışını da əlavə
etmişdir. Bu fikir sonralar yeni-platonçular tərəfindən
daha da inkişaf etdirilmişdir.
201
Ksenokratesə görə dünyanı ilahi qüvvələr bürüyüb
və onlar dünya Ruhunda təcəssüm olunur. O kamildir,
ancaq tədricən maddi aləmin təsiri ilə kamilliyini itirir.
Ksenokrates
göyü,
ulduzları,
hətta
ünsürləri
tanrılaşdırırdı (8, 47). Onun təlimində ilk ünsürlər beşdir:
efir, od, hava, su və yer (17, 259).
Ksenokrates demonların varlığına
da
inanırdı.
Onların yeri insanlarla tanrıların arasındadır, vəzifəsi isə
onların arasında rabitə yaratmaqdır (23, 445-456). Şərin
mövcudluğu da demonlarla əlaqəlidir.
Ksenokratesə görə insan həyatının məqsədi ruhun
düyğular aləmindən azad olunmasındadır. Müdriklik isə
özünü təkcə nəzəriyyədə deyil, həm də praktik həyatda
göstərməlidir (17, 259).
Qədim Akademiyanın daha bir başçısı (skolarxı)
Polemon (yun. Πολέμων, m. ö. 350 – 270) olmuşdur. O,
Ksenokratesin fikirlərini inkişaf etdirmiş, daha da çox
əxlaqi məsələlərə önəm vermişdir. Onun fikrincə hər bir
canlı özünə qayğı göstərir, özünü qoruyur və sevir, təbiət
tərəfindən verilmiş özəllikləri gerçəkləşdirmək istəyir.
Buna görə də, həyatı təbiətlə uyğunlaşaraq sürmək
lazımdır. Əslində xoşbəxtlik də budur (26, 89), o ərdəmsiz
əldə olunmaz (14, 618). Polemon çoxlu kitab yazsa da,
zamanımıza onun bu əsərləri gəlib çatmamışdır.
Polemondan sonra qədim Akademiyaya Krates (yun.
Κρατής, ölüm tarixi təxminən m. ö. 268) başçılıq etmişdir.
Onun da əsərləri zamanımıza gəlib çatmamışdır. Kratesin
haqqında yalnız o məlumdur ki, o, Platon məktəbinin
ənənələrini qorumuşdur.
Dostları ilə paylaş: |