177
zaman ibtidai insanlar və tanrılar var idi. Onlar ilahi oda
və ideal aləmə daha yaxın idilər. O dövrdə insanlar təbii
həyat sürmüş, cinayətlər törətməmişdilər. Onların
qanunlara
ehtiyacı
olmamışdır
(6,
487-488). İkinci
mərhələdə isə insanlar maddi cəhətdən inkişaf etdikcə
mənəvi baxımdan geridə qalmışdırlar. Bundan sonra isə
cəmiyyətləri idarə etmək üçün qanunlar yazılmışdır.
2.5.3. Roma stoaçılığı
Yeni stoanın tarixi Roma imperiyası dövrü ilə bağlı
olmuşdur. Bu məktəbinin ən görkəmli nümayəndələri
Seneka,
Epiktetus,
Markus
Aurelius
və
Sisero
olmuşdurlar.
Lusius
Anneus
Seneka (lat.
Lucius
Annaeus
Seneca, m. ö. 4 – m. 65) Roma stoaçılarının ən görkəmli
nümayəndələrindən biri, həm də tanınmış dövlət xadimi
idi. İspaniyanın Kordova şəhərində anadan olmuş, kiçik
yaşlarında ailəsi ilə birlikdə Romaya köçmüşdür. Orada
stoa məktəbinin filosoflarından dərs almış, Posidoniusun
ardıcıllarından biri olmuşdur.
Roma
imperatorları
Kaliqula
və
Klaudiusun
dönəmində Seneka bir müddət təqiblərə məruz qalmış,
Korsika adasına sürgün edilmişdir. Ancaq sonra Roma
imperatoru olacaq Neronun anası kiçik Aqrippinanın
dəstəyini qazanaraq onun oğlunun (Neronun) müəllimi
olmuşdur (8, 199).
İmperator Nero (lat. Claudius Caesar Nero, m. 37 – 68)
hakimiyyətə gəldikdən sonra Seneka Roma imperiyasında
178
ən yüksək dövlət vəzifələri tutmuş, dövlət siyasətinin
istiqamətlərini təyin etmişdir. Miladi 59-cu ildə Nero öz
anası Aqrippinaya qarşı suiqəsd hazırlayaraq onu qətlə
yetirmişdir (8, 255). O, bu suiqəstdə Senekanı da dolayı
olaraq iştirak etməyə məcbur etmişdir. Bundan sonra
onun Nero ilə münasibətləri korlanmışdır. 65-ci ildə isə
Seneka Neroya qarşı baş tutmayan sui-qəsddə iştirak
etməsində ittiham edilmiş və intihar edərək öz həyatına
son qoymuşdur (8, 307).
Seneka “Lusiliusa ünvanlanan əxlaqi məktublar”
(lat. Epistulae morales ad Lucilium), “Helviyaya təsəlli” (lat.
Ad
Helviam
matrem,
De
consolatione),
“Təbiətin
araşdırılması” (lat. Naturales quaestiones), “Xeyirli işlər
haqqında” (lat. De beneficiis), “Qəzəb haqqında” (lat. De
Ira), “Həyatın qısa olması haqqında” (lat. De Brevitate
Vitae), “Mənəvi sakitlik haqqında” (lat. De tranquillitate
animi), “Müdrikin dayanıqlı olması haqqında” (lat. De
Constantia Sapientis), “Xoşbəxt həyat haqqında” (lat. De
vita beata) kimi bir çox əsərlərin yazarı olmuşdur.
Senekanın dövründə bütün Roma imperiyasını və
xüsusi ilə imperator sarayını istibdad, haqsızlıq və
əxlaqsızlıq dalğası bürümüşdü. Bu şəraitdə fəaliyyət
göstərən Seneka da tam mənada təmiz və vicdanla dolu
həyat sürməmişdi. Onun fəlsəfi fikirləri ilə yaşadığı həyat
arasında böyük uçurum var idi. Məsələn, yüksək əxlaqı və
yoxsulluğu təbliğ edən Seneka, müxtəlif (hətta qanundan
kənar) yollarla var-dövlət əldə etmişdi və həddən artıq
varlanmışdı. Ancaq əsərlərində o, zənginlikdən çəkinməyi
179
məsləhət edirdi, onun mənəviyyata xələl gətirdiyi
haqqında söhbət açırdı (9, 266).
“Xoşbəxt
həyat
haqqında”
kitabının
XVIII
bölümündə öz həyat tərzi ilə fəlsəfəsinin ziddiyyət təşkil
etməsi haqqında söhbət açan Seneka deyirdi ki, keçmişdə
yaşayan filosofların (o cümlədən Platonun, Epikürün,
Zenonun və başqalarının) fikirləri heç də onların həyat
tərzini əks etdirmirdi (17, 167-192). Onlar xeyirli həyatın
nə olduğunu nəzəri olaraq izah edirdilər. Bu da o demək
deyil idi ki, özləri buna riayət edirdilər və yazdıqları kimi
yaşayırdılar. Senekanın fikrincə gerçək həyatla mənəvi
yönəlmələr fərqli ola bilər.
Həmin kitabın XXIII bölümündə isə varlı təbəqədən
olan Seneka filosoflara maddi zənginlikdən uzaq olmaq
şərtini qoyanlara qarşı çıxış edirdi. Onun fikrincə filosof
(müdrik insan) o şərtlə varlana bilər ki, onun əldə etdiyi
şeylər heç kəsdən zorla alınmasın, qana bulaşmasın və
ədalətsizliklə kirlənməsin (17, 167-192).
Həyatının sonunda təqiblərə məruz qalmış Seneka
“mənim üçün fəlsəfə yetər…” deyərək, imperator Neroya
bütün var-dövlətinin alınması haqqında müraciət etmişdir
(12, 311-312).
Senekanın fəlsəfəsi əsasən əxlaqi xarakter daşıyırdı.
Yüksək əxlaqa malik olan insan şəxsiyyəti onun
düşüncələrinin mərkəzində idi. İnsanın düşüncəli olması,
başqaları ilə ünsiyyət bağlaması bacarığı onu bütün təbiət
üzərində yüksəltmişdir. Cəmiyyət isə təbiətin qurduğu bir
qurumdur. O müxtəlif insanların toplumudur. Beləliklə,
insanın vətəni bütün dünyadır.
180
Senekaya
görə
insanlar
bir-birinə
ziyan
yetirməməlidirlər. Hər bir insan başqa insanlara qayğı
göstərməli, onları öz yaxınları kimi sevməli, onlara qarşı
rəhmli olmalıdır. Hətta kölələrə qarşı da rəhmli və ədalətli
olmaq lazımdır.
Yenə Senekaya görə Ruh tanrının hissəciyidir. Ona
görə ruh üçün bir yerin sakini olmaq yetərli olmur, ona
genişlik gərəkdir. Ruhu geniş olan insan üçün bütün
dünya, hətta kainat vətəndir. Həm də o bədənin qısa
yaşamı ilə kifayətlənmirdi. Məqam çatdıqda ruh bədəni
tərk edərək tanrılarla qovuşur. Ölümdən qorxmaq olmaz,
çünki bizə ölüm kimi görsənən şey əslində başlanan əbədi
həyatdır, onu tezləşdirmək lazımdır. Əslində hər bir insan
ana bətnindən də çıxmaq istəmir, oradan o zorla çıxır.
Ancaq o çıxış ona yeni həyat verir. (9, 259)
Xeyrə yönələn insan dünyanı dəyişə bilməsə də, öz
ruhunu yüksəldə bilər. Bunun da sonu olaraq o taleyin
bütün sınaqlarından keçərək özünü təbiət qanunlarının
axarına atmaq imkanındadır (9, 270). Çevrəmizdə olanlar
çox vaxt bizim hökmümüzdə olmur, biz olayların axarını
dəyişə bilmirik. Ancaq biz dünyada və çevrəmizdə baş
verən olaylara təsir edə bilməsək və buna gücümüz
çatmasa da, özümüzün üzərində işləməliyik, özümüzü
düzəltməliyik. Buna bizim gücümüz çata bilər. Çünki,
bizim ruhumuzun sahibi özümüzük. Hətta insan başqa
adamın tam olaraq köləsi ola bilməz. Kölənin yiyəsi onun
ruhunun deyil, yalnız bədəninin sahibi ola bilər. Ruhun
sahibi isə kölənin özüdür.
Dostları ilə paylaş: |