Ġsraġl elyazov elxan həSƏNLĠ leyla həSRƏtova

1.9. Dəmiryol nəqliyyatının əsas texniki iqtisadi göstəriciləri 
Dəmir yol nəqliyyatı öz unversallığına, daĢımaların kütləviliyinə, aĢağı 
maya dəyərinə və yüksək məhsuldarlığına görə yük və sərniĢin 
daĢımalarının yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Dəmir yolunda 
daĢıma prosesini qiymətləndirmək üçün aĢağıdakı əsas texniki-iqtisadi 
göstəricilərdən istifadə olunur: daĢınan yüklərin miqdarı (həcmi), yük 
dövriyyəsi, daĢınan sərniĢinlərin sayı, sərniĢin dövriyyəsi, yük gərginliyi, 

---

vaqon dövriyyəsi, qatarların, lokomotivlərin və vaqonların gediĢi, əmək 
məhsuldarlığı, daĢımaların maya dəyəri, mənfəət, rentabellik və s. Bu 
göstəricilər nəqliyyat iĢinin həcmini və keyfiyyətini xarakterizə etməklə 
kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə bölünürlər [25]. 
Yük daĢımalarının həcmi - P, il ərzində dəmir yolu Ģəbəkəsi ilə
daĢınan və ya göndərilən yüklərin tonlarla miqdarına deyilir. Bu göstərici 
dövlət tərəfindən tərtib edilən plan və öhdəliklər, eləcədə ayrı-ayrı özəl 
Ģirkətlərlə bağlanan müqavilələr əsasında təyin edilir. Yük dövriyyəsi - 
ƩP·l, (ton·km) daĢınan yükün miqdarının daĢıma məsafəsinə olan hasili 
kimi təyin edilir: ƩP·l= P
1
·l
1
+P
2
·l
2
+····+ P
n
·l
n 
Yük dövriyyəsi, ümumi göstərici kimi, nəinki dəmir yolu 
nəqliyyatında, eləcədə digər nəqliyyat növləri üçün əsas göstərici 
olmaqla bərabər, hərəkət vasitələrinin təmirinə, yanacağa, elektrik 
enerjisinə, əmək haqqına və s. olan təlabatların təyin edilməsi üçün 
aparılan hesablamaların əsasını təĢkil edir. SərniĢinlərin daĢınması adətən 
il ərzində daĢınan sərniĢinlərin sayı (A) ilə hesablanır. SərniĢin 
dövriyyəsi ƩA·l, (sərniĢin· km) isə daĢınan sərniĢinlərin sayının onların 
getdiyi məsafəyə hasili ilə müəyyən olunur:
ƩA·l=A
1
·l
1
+A
2
·l
2
+····+ A
n
·l
n 
Dəmir yol nəqliyyatda daĢıma prosesini tam qiymətləndirmək 
məqsədilə, yük və sərniĢin dövriyyələrinin cəmi əsas götürülür. Lakin 
yük və sərniĢin daĢımalarının maya dəyəri arasındakı mövcud fərqi 
nəzərə alıb, onların birgə təhlili zamanı xüsusi keçid əmsalından-
k
istifadə olunur. Dəmir yolunda bir nəfər sərniĢin daĢımasının maya 
dəyəri, 1 ton yükün müvafiq maya dəyərindən təxminən iki dəfə artıqdır. 
Dəmir yol və su nəqliyyatında bu əmsal k=1, avtomobil nəqliyyatında 
k=0,4, hava nəqliyyatında isə k=0,09 qəbul edilir. Beləliklə, gətirilmiĢ 
ümumi yük dövriyyəsi aĢagdakı düstürla hesablanır: 
ƩP·l
ü
= ƩP·l + kƩA·l 
Dəmir yol nəqliyyatının iĢini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri 
də yük gərginliyidir. Yük gərginliyi və ya yük daĢımalarının sıxlığı 

---

(Q
y
,ton·km/km) yük dövriyyəsinin dəmir yolunun istismar uzunluğuna 
olan nisbəti ilə təyin edilir. 
is
y
L
l
P
Q



və ya
is
g
L
l
A
k
l
P
Q






;
Yük gərginliyi dəmir yolunun hər km-ə düĢən orta yük dövriyyəsinə 
də deyilir. Yük gərginliyinə görə həm də dəmir yolunun kateqoriyası və 
təyinatı müəyyən olunur. L
ist
- dəmir yolunun ümumi istismar uzunluğu 
adlanır. Vaqon və lokomotivlərin dövriyyəsi, məhsuldarlıq, otra sutkalıq 
gediĢi kimi gəstəricilər də daĢıma prosesində böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Vaqonun yükünün boĢaltma vaxtdan növbəti yük boĢaltma arasında olan 
müddətinə vaqon dövriyyəsi deyilir. Vaqon dövriyyəsi saat və ya 
sutkalarla ölçülür. Vaqon dövriyyəsi dəmiryol nəqliyyatının sərniĢin və 
yük daĢıma departamentlərinin, istehsalat müəssisələrinin, xidmətlərinin, 
iĢçilərinin iĢini əlaqələndirən əsas keyfiyyət göstəricisi hesab olunur. 
Vaqonun və lokomotivin hərəkətdə olmasına, daha doğrusu onların 
gediĢini keyfiyyətcə səciyyələndirən digər göstəricilərinə vaqon və 
lokomotivin orta sutkalıq gediĢini, onların məhsuldarlığını, vaqonun 
sərniĢin tutumunu göstərmək olar. Dəmir yol nəqliyyatının bazar 
iqtisadiyyatı Ģəraitində təsərrüfat fəaliyyətinin tənzimlənməsi onun iqti-
sadi göstəricilərinin qiymətindən daha çox asılıdır. Əmək
məhsuldarlığı 
dəmiryol nəqliyyatında ton·km-lə istehsal olunmuĢ məhsulun (gətirilmiĢ 
yük dövriyyəsinin) daĢıma prosesində iĢtirak edən iĢçilərin sayına olan 
nisbəti ilə xarakterizə olunur: